عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)

سال تولید

۲۱۰۹

۲۰۰۱

۱۱۰۶

۲۰۰۲-۲۰۰۱

۱۷۸۹

۲۰۰۳-۲۰۰۲

۱۳۶۵

۲۰۰۴-۲۰۰۳

۲۰۹۰

۲۰۰۵-۲۰۰۴

۲۴۳۳

۲۰۰۶-۲۰۰۵

۲۷۷۹

۲۰۰۷-۲۰۰۶

۱۸۴۷

۲۰۰۸-۲۰۰۷

گلرنگ زراعی گیاهی یکساله و از خانواده گل کاسنی می باشد و از بین کشورهای تولید کننده آن هندوستان با داشتن حدود ۶۰ درصد سطح زیر کشت جهانی (۸۳۱ هزار تن) را به خود اختصاص داده است . ایالات متحده آمریکا با عملکرد ۱۴۸۵ کیلوگرم در هکتار بیشترین متوسط عملکرد جهانی را در بین کشورهای تولید کننده گلرنگ داراست (F.A.O, 1993). متوسط عملکرد دانه گلرنگ در ایران حدود ۷۰۰ کیلوگرم در هکتار برآورد گردیده است (زینلی، ۱۳۷۸). در گذشته کشت گلرنگ بیشتر به منظور تهیه کارتامین (رنگدانه­ی قرمز رنگ که از گلچه های این گیاه قابل استخراج است) و استفاده از آن در رنگرزی البسه و نیز به عنوان رنگ غذا صورت می گرفت (زینلی، ۱۳۷۸) ولی امروزه این گیاه در گروه گیاهان روغنی جا گرفته و به این منظور کشت می گردد (یزدی صمدی و عبدمیشانی، ۱۳۷۰). این گیاه که احتمالاً بومی ایران است (برزگر، ۱۳۷۸) و (خواجه پور، ۱۳۷۰) در سطوح کوچک یا به صورت حاشیه ای برای حفاظت از محصولات، در حاشیه کرت ها کشت می شده است و هم اکنون نیز در مناطقی از هندوستان برای جلوگیری و جبران خسارت عوامل مختلف بر گندم در کشت مخلوط به صورت ردیفی کشت می شود (Beech and Norman, 1963). زراعت گلرنگ به منظور استفاده از روغن دانه­ی آن سابقه­ زیادی ندارد، به همین دلیل در اغلب نوشته ها از این گیاه به عنوان یک گیاه زراعی نسبتاً جدید یاد شده است. اصلاح ارقام پر محصول گلرنگ با مقدار روغن بالا که بعد از جنگ جهانی دوم اصلاح شدند به گسترش و توسعه سطح زیر کشت این گیاه زراعی در بعضی نقاط دنیا منجر شد، ارقام اصلاح شده از ژرم پلاسم هایی به دست آمده که از مراکز اولیه این گیاه از جمله ایران جمع آوری شده بودند. این گیاه به دلیل قابلیت هایی نظیر قدرت سازگاری بالا، تحمل به سرما، تحمل نسبی به خشکی، شوری و قلیائیت بالای خاک و مواد مصرف متعدد در بسیاری از کشورها به طور گسترده کشت می شود (زینلی، ۱۳۷۸). اسید لینولئیک موجود در روغن گلرنگ حاوی خواصی نظیر کاهش چربی خون، کلسترول و سختی رگ ها می باشد. روغن گلرنگ به عنوان ماده­ خام جهت افزودن به مواد رنگی، جوهر چاپ و فیلم، نوار مغناطیسی، روغن جلا و … بکار برده می شود. گلچه های این گیاه به عنوان ماده­ اولیه جهت استخراج پیگمان هایی رنگی به منظور قابل ملاحظه ای در مواد غذایی و نوشیدنی ها و … می توان آن را بکار برد ( فروزان، ۱۳۷۸).

گلرنگ چنانچه قبل از گلدهی برداشت شود، علوفه­ی قابل قبولی را برای دام ها تولید می کند (سرمدنیا و کوچکی، ۱۳۶۸؛ صدیق و امین پور، ۱۳۶۳). گلرنگ در طب سنتی دارای خواص دارویی متعدد بوده که از آن جمله می توان به اثرات آن در درمان دردهای روماتیسمی و بیماری های زنان و اثرات مسهلی اشاره نمود (صدیق و امین پور، ۱۳۶۳؛ فتحی بزچلوئی، ۱۳۶۹). با توجه به آنچه درباره اهمیت گلرنگ گفته شد و با عنایت به کمبود تولید روغن های گیاهی در کشور و همچنین بومی بودن آن در کشور ما، بررسی روند کشت گلرنگ و تحقیقات درباره آن امری اجتناب ناپذیر است . در ایران تحقیق در مورد کشت گلرنگ به عنوان یک گیاه روغنی، از سال ۱۳۴۶ با تهیه بذر اصلاح شده از خارج از کشور، توسط مرکز تحقیقات کشاورزی ورامین، صورت گرفت. به این منظور در سال ۱۳۴۸ با هدف بررسی پتانسیل ارقام بومی و تولید ارقام برتر اقدام به جمع آوری توده های محلی گلرنگ از شهرستانهای مختلف نموده و آزمایشات به زراعی مختلفی را جهت حل مسائل زراعی آن به عمل آوردند. (زینلی، ۱۳۷۸).
یکی از عمده ترین دلایل پایین بودن سطح زیر کشت گلرنگ کم بودن عملکرد آن است. برخی محققان بر این عقیده اند که هنوز ژرم پلاسم ها و ذخایر توارثی، پتانسیل و تنوع ژنتیکی بسیاری نهفته است که می توان از طریق روش های چند منظوره انتخاب، با تلفیق این توانایی های ژنتیکی و انتخاب ژنوتیپ های برتر، گامهای مؤثر و کاربردی در جهت بهبود عملکرد، برداشت ( خواجه پور، ۱۳۷۶). عملکرد گلرنگ همانند سایر محصولات زراعی، تحت تأثیر عوامل گوناگون از جمله ژنوتیپ تاریخ کشت، تراکم بوته، رطوبت، حاصلخیزی، دما و نور قرار می گیرد. عملکرد دانه در واحد سطح هنگامی حاصل می گردد که این رقابت ها به حداقل خود رسیده و در عین حال گیاه بتواند از عوامل رشد موجود حداکثر استفاده را بنماید.
مزرعه خوب گلرنگ بایستی در شرایط دیم و زراعت آبی در کانادا به ترتیب حداقل ۱۶۵۰ و ۲۲۰۰ کیلوگرم در هکتار تولید دانه داشته باشد (Mundel et al., 2004). گلرنگ دارای واریته های خاردار و بدون خار است، که درصد روغن در ارقام خاردار، از ارقام بدون خار و ارقامی که دارای خار کمتری هستند، بیشتر می باشد (Osorio et al., 1995). کاشت گلرنگ به چندین قرن پیش برمی گردد که در ابتدا به منظور استفاده از گلبرگ های رنگی آن جهت رنگ های خوراکی، طعم دهنده غذا، چاشنی، روغن دانه و رنگرزی منسوجات در کشورهای شرق دور مورد استفاده قرار می گرفته است (Esendal, 2001). همچنین گلرنگ در سال های اخیر به عنوان یک گیاه مناسب جهت کاشت علوفه مورد توجه قرار گرفته است (Landau et al., 2005).
دانه های گلرنگ بین ۱۶ تا ۱۸ درصد پروتئین دارند که کنجاله آن بعد از روغن کشی ۲۴ درصد پروتئین دارد و قابل استفاده برای تغذیه­ی حیوانات است. که به لحاظ کیفیت مشابه با کنجاله کلزا، البته با کمی پروتئین و انرژی بیشتر می باشد. مصرف علوفه ای گلرنگ منحصر به مواقعی می شود که به عنوان مثال در اثر سرمازدگی و یخبندان مزرعه­ گلرنگ، کیفیت محصول بسیار پایین پیش بینی شود (Mundel et al., 2004). همچنین می توان از قسمت های رویشی گلرنگ برای تهیه علوفه سیلویی مطلوب استفاده کرد (Weinberg et al., 2002). گلرنگ دارای ویژگی های مهمی جهت کاشت در مناطق دیم می باشد که می توان به تحمل آن به سرما، خشکی و شوری اشاره کرد، به طوری که توانسته است در مناطق خشکی مثل مرکز آناتولی و نواحی اطراف آن که بارندگی کافی ندارند، مثل استان های آنکارا، Eskisehir و Konya و Cankiri در ترکیه بطور موفق رشد نماید. { به طوری که سطح زیر کشت آن در ترکیه در سال ۲۰۰۵ به ۲۶۵ هکتار رسیده است (F.A.O, 2006)}. بر اساس نوع پوست دانه، درصد روغن دانه گلرنگ بین ۲۰ تا ۴۵ درصد متغیر می باشد. وجود مقادیر زیاد اسید چرب غیر اشباع لینولئیک در روغن دانه باعث کاهش کلسترول خون می شود. همچنین از این روغن برای تهیه انواع مارگارین و سالاد نیز استفاده می شود. در بسیاری از کشورها نه به دلیل استفاده از رنگ آن، بلکه به خاطر یک منبع بسیار مهم روغن، این گیاه مورد توجه قرار گرفته است، چون دانه های گلرنگ حاوی ۳۵ تا ۵۰ درصد روغن، ۱۵ تا ۲۰ درصد پروتئین و ۳۵ تا ۴۵ درصد پوست می باشند (Rahamatalla et al., 2001). روغن استاندارد گلرنگ حاوی حدود ۸-۶ درصد اسید پالمیتیک، ۳-۲ درصد اسید استئاریک، ۲۰-۱۶ درصد اسید اولئیک و ۷۵-۷۱ درصد اسید لینولئیک می باشد (Velasco and Fernandez, 2001). این گیاه به راحتی می تواند در مناطقی که دما پایین و خاک هایی با حاصلخیزی کم دارند، رشد و نمو موفقی داشته باشد (Koutroubas and Papadis, 2004). موفقیت در تولید گلرنگ در مناطق جدید بستگی زیادی به اصلاح و بهبود بیشتر عملکرد دانه و روغن دارد. عملکرد دانه­ی یک رقم گلرنگ ممکن است در مناطق مختلف، متفاوت باشد، زیرا عواملی چون نور، آب، بارندگی، دما، رطوبت محیطی و رقابت در جذب مواد غذایی متفاوت خواهد بود (Koutroubas and Papadis, 2004). عملکرد گلرنگ را تابعی از تعداد بوته در واحد سطح، تعداد غوزه در بوته، تعداد دانه در غوزه و وزن دانه ها ذکر کردند (Yoguoy et al., 1993). در گزارشی از کانادا، مراحل نمو گلرنگ را شامل سبز شدن، روزت، طویل شدن ساقه، تشکیل ساقه های جانبی، گلدهی و رسیدگی تقسیم کردند. در گزارش ایشان، در تاریخ کاشت حدود اواسط اردیبهشت مرحله جوانه زنی ۲ تا ۳ هفته، گلدهی۱۲ تا ۱۵ هفته و رسیدگی فیزیولوژیکی ۲۰ هفته طول می کشد (Mundel et al., 1992).
گلرنگ به عنوان یک گیاه بومی کشور ایران، با ویژگی تحمل نسبتاً بالایی که به شوری و خشکی از خود نشان می دهد و همچنین به دلیل بالا بودن کیفیت روغن آن، می تواند نقش مهمی در گسترش سطح زیر کشت گیاهان روغنی در کشور داشته باشد. دسترسی به ارقام متحمل به خشکی می تواند توسعه کشت این گیاه را در شرایط اقلیمی خشک، فراهم سازد (Forozan, 1997). تنش خشکی در گلرنگ در مرحله رشد رویشی از طریق کاهش شاخص سطح برگ باعث کاهش تولید ماده خشک و کاهش عملکرد گیاه می شود. این گیاه در مرحله رویشی نسبت به مراحل بعدی رشد، نسبت به کمبود آب متحمل تر است و عدم آبیاری در این مرحله باعث گسترش سیستم ریشه ای گیاه و افزایش تحمل گیاه نسبت به شرایط گرم و خشک در مراحل بعدی می شود، بنابراین توصیه می شود که پس از جوانه زنی و استقرار گیاه یک دوره خشکی کوتاه مدت به گیاه داده شود (خواجه پور، ۱۳۸۳).
در بعضی مناطق مزرعه گلرنگ توسط گوسفند چرانیده می شود. بوته های سبز در حال رشد و شاخ و برگ گیاه بعد از برداشت، گاهی اوقات به منظور تعلیف دام استفاده می شود. دام ها و به ویژه گوسفند اشتها و رغبت زیادی به خوردن کاه و کلش گلرنگ نشان می دهند (Knowles, 1979). در برخی منابع از ارقام بی خار و گل قرمز گلرنگ به عنوان گیاه زینتی نیز نام برده شده است (Pascaal.Villalobos and Alburquerue, 2000). متوسط عملکرد گلرنگ در سطح جهانی در حدود ۲ تن در هکتار گزارش شده است. گلرنگ در کشورهای مختلف دارای نام ها و اسامی مختلفی است. در زبان انگلیسی به این گیاه Safflower و در زبان فرانسه Carthame و در زبان عربی به این گیاه قرطوم، کرتوم و عصفر اطلاق می گردد (Able, 1972). در ایران به آن گلرنگ،گلبرآفتاب و در مناطق متعدد اسامی دیگری همچون کوشه، کافشه، کاژیره، کاجیره و گل زرد نیز به آن اطلاق می شود، به دلیل قیمت ارزان و قابلیت جایگزینی این گیاه با زعفران تحت عناوین زعفران دروغین، زعفران کنگره و زعفران رنگرزی نیز معروف است. کشت و کار گلرنگ در ایران از دیرباز جهت استفاده از رنگ آن در صنایع قالی بافی، تزئین نان و غیره به صورت محدود معمول بوده، ولی به دلیل نبودن ارقام با عملکرد بالا، طولانی بودن فصل رشد و وجود آفات و بیماری ها هیچ گاه سطح زیرکشت قابل توجهی نداشته است و بیشتر در حواشی مزارع کشاورزان جهت مصارف شخصی کشت می گردیده است. در ایران کشت و کار گلرنگ تحت عنوان یک گیاه روغنی از سال ۱۳۳۶ شروع شد و پس از سال ۱۳۵۳ سطح زیر کشت این گیاه بسیار محدود گردید. از جمله عوامل کاهش سطح زیر کشت گلرنگ در ایران طی سالهای گذشته محدود شدن عملکرد دانه توسط عواملی همچون آفات، بیماری ها، علف های هرز و در دسترس نبودن ارقام مناسب واطلاعات کافی در زمینه زراعت این گیاه بوده است (زینلی، ۱۳۷۸). ولی دوباره از ابتدای سال ۱۳۷۰ فعالیت هایی به منظور توسعه کشت و کار گلرنگ صورت گرفته است به طوری که درسال ۱۳۷۵، ۱۱۵ تن محصول از کشاورزان خریداری شد (زینلی، ۱۳۷۸). متوسط دانه گلرنگ در ایران حدود ۷۰۰ کیلوگرم درهکتار برآورد گردیده که از متوسط عملکرد جهانی گلرنگ (حدود ۲ تن در هکتار) خیلی کمتر است. یکی از امتیازات ارزشمند گیاه گلرنگ در ایران بومی بودن و سازگاری گیاه است. بنابراین شایسته است که مطالعات بیشتری برای شناخت این گیاه و استعدادهای آن انجام گردد (زینلی، ۱۳۷۸). بر اساس آزمایش ها و بررسی های انجام شده گلرنگ توان تولید بیش از۴ تن دانه درهکتار را دارد و حتی در بعضی کشت های آزمایشی بیش از ۵/۴ تن دانه از آن برداشت شده است. در هر حال عملکرد دانه بالاتر از۲ تن در هکتار مطلوب است (زند، ۱۳۷۴).