آرامش

اضطراب و دغدغه

هدایت

سرگردانی

مجاهدت

افتادن در دام شیطان

یاران بهشت

ساکنان آتش

با توجه به دال های اصلی اسلام سیاسی و غرب که قبلا به آن اشاره شد نویسنده با برجسته کردن دال های مربوط به گفتمان خود و تاکید کردن بر آن برای رسیدن به کمال و رضایت خداوند و از طرف دیگر با حاشیه رانی دال های گفتمان غرب (چون بی ارزش دانستن زندگی این دنیایی وتشبیه ارزشهای فردی و خلاقانه فرد به هوس های زود گذر) خواسته که مبارزه ی گفتمانی را به نفع خود تمام کند و با احساس انزجاری که در دانش آموزان نسبت به این دال ها ایجاد کرده آن ها را قانع می کند در این راه ،همراه گفتمان حاکم شوند.

ب.ارزش های رابطه ای :
در قسمتهای مختلف متن می توان حسن تعبیر که نویسنده برای ارائه ی دیدگاه های خود استفاده کرده است را دید. به این عبارت توجه کنید:«ثمره اخلاص، دستیابی به معرفت و اندیشه های محکم و استوار است. وقتی حکمت، که همان دانش متین ومحکم است در اختیار انسان قرار گرفت، سبب می شود که فرد بتواند آگاهانه و درست تصمیم بگیرد و دچار سرگردانی نشود».در قسمت دانش متین منظور نویسنده این است که همه ی یافته و دانش های بشری را قبول ندارد و تنها دانشی که با عقاید او سازگار است را مورد تائید قرار داده اما برای دوری از بازکردن موضوع به صورت کلی با حسن تعبیر(دانش متین) موضوع را بسته است.
نکته قابل توجه این است که رسمی بودن در قسمت های مختلف چه در قالب عبارت و چه در قالب افعال و واژگان رعایت شده و به هیچ عنوان از کلمات یا عبارات غیر رسمی یا کمتررسمی استفاده نشده است .این امر را این گونه میتوان تعبیر کرد که نویسنده خواسته در تمامی بخش ها با ارزش واحترام قائل شدن به مخاطب حس همدلی او را برانگیزاند.
پ.ارزش های بیانی :
فرکلاف معتقد است تفاوت میان انواع گفتمان به لحاظ ارزش های بیانی کلمات با دیگر کلمات به لحاظ ایدئولوژیک معنا دار است. نویسنده متن به بیان ارزشهای خود از طریق طرح طبقه بندی می پردازد که تا حدودی نظام ارزشیابی به حساب می آیند و همچنین طرح های به لحاظ ایدئولوژیک متضادی در متن یافت می شوند که ارزش های متفاوت را در انواع گفتمان های مختلف متجسم می سازند نویسنده برای تفهیم دال های درون گفتمان خود و برجسته سازی آن ها دست به حاشیه رانی مفاهیمی می زند که این مفاهیم جزء دال های اصلی گفتمان غیر هستند مثل ارزشمندی زندگی دنیایی که یک دال مهم است که در گفتمان غرب در اطراف آزادی مفصل بندی می شود ولی در گفتمان حاکم بر کتاب برای نشان دادن ارزشمند بودن زندگی آن جهان به شدت مورد حاشیه رانی قرار می گیرد و از تعبیر(سرگرم بودن به زندگی دنیا) یا برای دال (پاسداری از ارزشهای فردی) تعبیر(بندگی هوای نفس) یا استفاده از تکنولوژی هایی که توسط خلاقیت و نوآوری ها به دست آمده اند ، تعبیر (افتادن در دام گرفتاری و انحراف) استفاده کرده است.
نویسنده در عین حال که به برجسته سازی دال هایی که در گفتمان خود با آزادی همراه هستند (تکلیف، جهاد، دوری از هوای نفس، ) حسن تعبیر را در ارتباط با آن ها رعایت می کند و ارزشهایی را به گفتمان خود نسبت می دهد که جزء نظام ارزشیابی هستند مثل سعادت، کمال، رضایت، زندگی پاک و با نشاط، احساس لذت واقعی از زندگی خود و زندگی سالم. اما در عین حال دال های گفتمان غیر را با تعبیر های متضادی به کار می برد که بر ضد نظام ارزشیابی هستند. دال های تکثرگرایی، پاسداری از ارزشهای فردی،عقل باوری، خلاقیت و ارزشمندی زندگی دنیایی را با تعابیر دام شیطان، غفلت، دنبال هوا وهوس بودن، دست به انکار زدن، افتادن در دام فساد و بلا یاد می کند که نتیجه ی آن چیزی جزء یاس، اضطراب، فریب، گرفتاری و سرگردانی نخواهد بود.
آیا در متن درس از استعاره استفاده شده است؟
به این عبارت توجه کنید:«همانطورکه شیطان برای کشاندن حضرت یوسف به گناه وفساد ،دام گسترده بود،امروزه نیز دام های گوناگونی پهن کرده است تا هوس انسانها راتحریک کندو آنان را از بهشت جاویدان محروم کند.فیلم ها،سایت ها،شبکه های تلویزیونی وگروه ها ودسته های منحرف از جمله این دام هاست که مقاومت در برابرآنها نیازمند روی آوردن به پیشگاه خداوند وپذیرش خالصانه فرمانهای اوست».دراینجا استفاده از فیلم ها،سایت ها،شبکه های تلوزیونی ….را استعاره از دامی می داند که شیطان برای کشاندن حضرت یوسف به فساد پهن کرده بود وهمانطورکه حضرت یوسف با گریختن ازآن دام نجات یافت دانش آموزان نیزبا فرار ازاین دام ها می تواند نجات پیدا کنند.ازآنجا که این موارد جزء تکنولوژی وابزار مدرن هستند به طور غیر مستقیم گفتمان غرب وابزارهای مربوط به آن زیرسوال برده می شوند.ازطرف دیگرنویسنده از اقتدار خود استفاده کرده وخواسته های ایدئولوژیک خود را( خواسته های خداوند اعلان می کند)و آنها را به خوانندگان تحمیل می کند یعنی آنان برای رضایت خداوند وپذیرش فرمان او باید از این موارد دست بکشند.
دستور:
ویژگی های دستوری واجد کدام ارزش های تجربی،رابطه ای وبیانی هستند؟
الف.ارزش های تجربی:
آیا کنشگری نامشخص است؟
درقسمتهای مختلف درس نویسنده خواسته بااستفاده از جملات انتزاعی وکلی وهمچنین اسم سازی که فاعل ومفعول مشخصی ندارد خواننده رابه سمت گفتمان خود ترغیب کندوآنها راقانع کند که به نفع گفتمان خود گفتمان غیر را کنار بگذارند.
استفاده از این شیوه (اسم سازی ،نامشخص ،انتزاعی یا غیر جاندار بودن ) برای در ابهام گذاشتن برخی از جنبه ها مثل زمان ومکان وپرهیز از دادن توضیح وباز کردن موضوع صورت گرفته است تا ضمن اینکه گفتمان خود تا حد ممکن برجسته شو د گفتمان غیر به حاشیه رانده شود.
برای مثال به این عبارت توجه کنید:«فیلم ها،سایت ها،شبکه های تلویزیونی و…از جمله این دام ها هستند.کسی که در چنین دامهایی گرفتار شود ،هم زندگی پاک وبا نشاط دنیا را از دست می دهد وهم حیات سرشار از شادکامی آخرت را…».
در این قسمت نویسنده از فاعل غیر جانداردر جمله اول استفاده کرده تا مخاطب را تحت تاثیرقرار دهد وسعی دارد با این جمله کلی که فاعل مشخصی ندارد،خواننده را به سمت گفتمان خود ترغیب کند.جمله دوم باز یک جمله کلی است که نه فاعل مشخصی ونه مفعول مشخص وواضحی دارد یعنی نویسنده با عبارات کلی مثل کسی سعی دارد به خواننده القاء کند که استفاده ازسایتهاوغیره که مصداق وسایل ارتباط جمعی مدرن هستند ،تنها جنبه منفی دارند که انسان را به فساد می کشند.
ب. ارزش های بیانی :
با دقت درمتن می توان فهمید که تمامی افعال بکاررفته در آن زمان حال غیر وجهی(پیروی می کنند،پاسخ می دهند،می نامند،می اندازدوغیره)یا دارای صورت زمان حال کامل هستند(فرمان داده است،نادیده گرفته اند وغیره)استفاده کردن از این افعال از وجود دیدگاهی شفاف نسبت به جهان حکایت می کند،گویی نویسنده می خواهد معنای مورد نظر خود را به ناظران منتقل کند بدون اینکه نیازی به تفسیروباز نمایی باشد. به بیانی دیگر سعی دارد اینگونه القاءکند که نظرات وعقاید ایدئولوژیک او که برداشتی خاص از اصول وارزش های دین اسلام است به عنوان حقیقت مسلم است وتنها راه سعادت، پذیرش این اصول وعقاید است.
پ. ارزش رابطه ای :
همانطوری که قبلا گفته شد جملات چه بصورت امری باشند وچه بصورت خبری یا پرسشی می تواند از موضع اقتدار باشد. با مطالعه متن ما به این نکته می رسیم که نویسنده از جایگاه اقتداربه عنوان اریه دهنده اطلاعات خود را در مقابل گیرنده اطلاعات رام ومطیع می پندارد:«آنچه گفتیم،میوه های درخت اخلاص وعبودیت است.برخی ازمیوه های آن در ذهن ما نمی گنجد،مگر آن وقت که راه های عالی بندگی رابپیماییم وآن میوه های وصف نا شدنی رابچینیم».در جای جای متن به طور انبوه از وجهیت رابطه ای استفاده شده است نکته جالب اینجاست که در هیچ جای متن از احتمال داشتن یا ممکن بودن ویا محدود کردن با قید زمان ومکان (درباره مطالب عنوان شده )دیده نمی شود.در عوض به طور مکرر از افعال کمکی بایستن وتوانستن استفاده شده است :«انسان همواره برسر دوراهی بندگی خداوند وبندگی هوای نفس وشیطان قرار دارد».«در انجام هر عمل باید نیت درونی وقلبی انسان الهی باشد».«همه ماباید به طور مداوم بنگریم گه چه چیزی برای فردا آماده کرده ایم وبه خود یادآوری کنیم که ساکنان آتش با یاران بهشت یکسان نیستند وفقط یاران بهشت هستند که نجات می یابند».در اینجا نویسنده از طرف خود وخوانندگانش ودر حقیقت همه دانش آموزان سخن می گوید وبا اینکار به طور ضمنی ادعای اقتدار می کند ،یعنی اینکه ،دارای این اقتدار است که از طرف دیگران صحبت کند.
مرحله تفسیروتبیین:
دراین مرحله ما درصدد پاسخ گویی به چهار سوال اصلی هستیم:
ماجرا چیست؟ماجرای اصلی دررخداد ارتباطی مذکور(متن)آموزش چگونگی کسب رضایت خداوند(که در اسلام سیاسی اوج رهایی انسان)به دانش آموزان است.چه کسانی درگیر ماجرا هستند؟در این رخداد ارتباطی دو مشارکت کننده عمده هستند در یک طرف نویسنده از گفتمان اسلام سیاسی ودر طرف دیگر گفتمان غرب به عنوان ضدیت وغیریت این گفتمان شرکت دارد.روابط میان آنها چیست؟در این مرحله،روابط ومناسبات قدرت وفاصله اجتماعی ودیگر مواردی که درموقعیت مورد نظر تعیین وتثبیت شده اند مطرح می شود.در رخداد ارتباطی مذکور گفتمان حاکم بر کتب درسی در پی تثبیت موقعیت خود واقناع دانش آموزان برای پذیرش این موقعیت است.نقش زبان چیست؟دراینجا از زبان درقالب یک درس برای آشنا کردن دانش آموزان با چند مفهوم اصلی درگفتمان حاکم استفاده شده است.به عنوان مثال خشنودی خداوند،اخلاص ،پرهیز از هوای نفس که دالهای اصلی هستند که در این گفتمان با آزادی همراه هستند.
درابتدای این قسمت به دالهای اصلی می پردازیم که گفتمان حاکم بردرس با آزادی همراه می کند در کنار آن چگونگی برجسته سازی وحاشیه رانی توضیح داده خواهد شد .
جدول۴-۱-۲:دال های اصلی درس:درمسیراخلاص

دالهای اصلی

عبارات تاییدی

رضایت وخشنودی خداوند

همه کارها فقط برای رضای او وتقرب به اوانجام میشود