عوامل فیزیکی مربوط به امکانات آموزشی و جاذب‌بودن کلاس دوازده‌ شاخص است که در شش قسمت به شرح ذیل دسته‌بندی و تبیین شده‌است. پنج مورد اول مربوط به جاذب‌بودن کلاس و مورد ششم مربوط به امکانات آموزشی کلاس است:

• • نور و عوامل مربوط به آن مانند میزان و شدت نور، نوع نور(طبیعی یا مصنوعی)؛

• • ابعاد ظاهری کلاس شامل دیوار، درب وکف کلاس، سرانه مساحت و سرانه فضا؛

• • حرارت و تهویه کلاس؛

• • صدا و عوامل مربوط به آن؛

• • سازماندهی و آرایش کلاس؛

• تجهیزات آموزشی شامل وایت‌بورد و رسانه های آموزشی.

استاندارد‌هایی که در این تحقیق استفاده شده، شامل ملاک‌هایی است که توسط وزارت آموزش‌و‌پرورش، وزارت بهداشت و درمان، سازمان نوسازی و تجهیزات مدارس و دانشگاه‌ها، کتاب‌ها و نشریه‌های علمی ‌در مورد ویژگی‌های مناسب و لازم برای یک کلاس تعیین شده‌است، که به طور اختصار به شرح آن‌ ها می‌پردازیم:

۱) نور و متغیرهای مربوط به آن

به طور کلی در فرایند یادیگری، ۸۳ درصد یادگیری به وسیله حس بینایی صورت‌می‌گیرد(ذوفن و لطفی‌پور، ۱۳۷۷). ‌بنابرین‏، اگر عمل دیدن با اشکال روبه‌رو شود، افت در یادگیری ایجاد می‌گردد. هدف تأمین روشنایی کل دانشگاه و کلاس درس عبارت‌ از به وجود‌آوردن محیطی است که در آن، عمل دیدن به بهترین وجه و با ححداقل زحمت و کوشش انجام گیرد تا نیروی دانشجویان صرف جذب اطلاعات و فرایند یادگیری شود، نه این‌که این نیرو برای مبارزه با اشکالات دیدن –که در محیط کم نور وجود دارد- صرف شود.

البته باید یادآوری کنیم که هنگام انجام هر فعالیتی، میزان نور مورد نیاز متفاوت است.

روشنایی کلاس از طریق نور طبیعی(پنجره ها، دریچه‌ها و …) یا نور مصنوعی(لامپ‌ها و انواع چراغ‌ها) تأمین‌ می‌گردد که در هر‌صورت باید به میزان نور، جهت و کیفیت آن توجه گردد.

تجربیات متعدد نشان داده‌است که مساحت پنجره‌های شیشه‌دار باید حداقل ‌به اندازه یک‌پنجم سطح اتاق باشد تا حداقل روشنایی برای خواندن و نوشتن موجود باشد.از‌طرف دیگر، از هر اقدامی که موجب تساوی روشنایی برای همه دانشجویان شود، نباید دریغ نمود. نور از نظر توزیع باید مطلوب باشد و به صورت یکنواخت پخش شود تا درخشندگی سطوح سبب ناراحتی چشم نگردد. همچنین میزان نور کافی باشد و سایه های مزاحم موجود نباشد(کلهر، ۱۳۷۰). در همین‌راستا، نویفرت اظهار می‌دارد:«نور مستقیم و حباب‌دار فلورسنت بسیار عادی بوده، روشنایی مناسب را برای تخته‌سیاه تولید می‌کند. در آمریکا این روشنایی مصنوعی توسط سلول فتوالکتریک به طور خود‌کار کنترل می‌شود»(ملامد، ۱۳۷۳، ص۱۱).

کولر و لیندس (۱۹۹۲، ص ۳۱۷-۳۰۷) در تحقیق، اثر نور کلاس را بر هورمون های استرس، عملکرد کلاس، رشد بدن و سلامتی ۸۸ دانشجو به‌مدت یک سال مورد بررسی قرار‌دادند. نتایج نشان داد که هورمون‌های استرس در تابستان افزایش می‌یابد و کمبود نور طبیعی و مصنوعی، سبب تأخیر قابل توجهی در افزایش هورمون‌های استرس می‌شود.

۲) ابعاد ظاهری کلاس

وب(۱۹۷۶) در تحقیقی، تأثیر محیط فیزیکی دانشگاه را در مقایسه با تسهیلات سنتی و جدید، بر روی رفتار و عملکرد تحصیلی دانشجویان مورد بررسی قرار‌داد. وی تئوری لوین(۱۹۳۸) مبنی بر «محیط آموزشی جزء اساسی اموزش است» و نظریه پروهاسکی(۱۹۷۰) مبنی بر«مؤثر بودن محیط بر رفتار و عملکرد دانشجویان را مورد تأیید قرار‌داده‌است. همچنین وات کینز(۱۹۹۳) در تحقیقی اثر محیط مطلوب و معمولی آموزش را بر ۳۲۳ دانشجوی مقطع ارشد در کلاس‌های علوم مورد بررسی قرار‌داد. نتایج به دست‌آمده نشان داد که محیط مطلوب، عمق یادگیری را افزایش می‌بخشد(به نقل از: مرتضیوی، ۱۳۶۷). در ارتباط با چگونگی ویژگی‌های سطوح و ابعاد ظاهری کلاس، به طور کلی می‌توان گفت که دیوارهای کلاس باید خشک، بدون درز، صاف و حداقل تا ارتفاع ۱/۵ متر قابل شستشو بوده و بهتر است از سنگ باشد. دیوار کلاس‌ها باید ساده باشد تا گرد و غبار روی آن جمع نشود. کف کلاس‌ها باید قابل شست‌و‌شو، مسطح و بدون درز بوده، لغزنده و مرطوب نباشد. این نکات ‌در مورد سقف نیز باید رعایت شود.

رنگ نیز باید مورد توجه قرار‌گیرد و در رنگ‌آمیزی کلاس باید از رنگ‌های آرامش‌بخش استفاده کرد. رنگ‌های آبی باز برای دیوارها و رنگ سفید برای سقف مطلوب است. رنگ دیوارها بهتر است قابل شستشو باشد. ‌بنابرین‏، سطوح دیوار و سقف کلاس باید دارای رنگ‌های روشن و کف کلاس بهتر است به‌رنگ تیره باشد(فساشکوه، ۱۳۴۱).

نویفرت(۱۳۷۳) ‌در مورد شکل کلاس اظهار می‌دارد که مستطیل یا ذوزنقه، بهترین شکل برای کلاس درس است. اشکال مربع، مدور یا بیضی و غیره از لحاظ صوتی مناسب نیست. مساحت‌های بزرگ انحنا‌دار، ایجاد نقاط کانونی کرده، مانعی بزرگ برای صدا ایجاد می‌کند(به نقل از: ملامد، ۱۳۷۳).

برای هر دانشجو ۱/۵ متر مربع زمین و ۵/۵ متر مکعب هوا لازم است. به عبارت دیگر، برای یک کلاس ۳۰ نفری، ابعاد اتاق باید به‌طول ۸ متر و عرض ۶ تا۷ متر و ارتفاع ۴ متر باشد. فضای لازم برای هر دانشجو نباید از ۴/۵ متر مکعب و ارتفاع ۳ متر کمتر باشد. ‌بنابرین‏، در انتخاب یک مکان برای کلاس، باید حجم کلاس و تعداد دانشجویان را مد‌نظر قرار‌داد(سلطان منش، ۱۳۶۴).

۳) حرارت و تهویه‌ی کلاس

یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر یادگیری، تجهیزات مناسب برای تولید گرما و سرماست که کم توجهی به آن می‌تواند سبب افت در یادگیری و ‌آسیب‌های جانی شود. ‌بر اساس گزارش مؤسسه‌ی استاندارد ایران، حرارت ۱۶-۱۸ درجه‌سانتی‌گراد برای کلاس درس مناسب بوده و وجود جریان هوا برای آن ضروری است. اگر هوای محیط بیش از اندازه گرم باشد، بر مکانیسم تنظیم حرارت بدن فشار وارد آمده و بازده فعالیت‌های فیزیکی و مغزی کاهش خواهد‌یافت. ‌بنابرین‏، مشاهده می‌شود که وضعیت حرارت در کلاس، عاملی است که بر چگونگی فعالیت فراگیران و در نتیجه یادگیری آنان اثر می‌گذارد.

در تحقیقی که در دانشگاه هاروارد روی دانشجویان سال اول در زمینه‌ی هوای لازم صورت گرفت، مشخص شد که اگر فعالیت افراد زیاد شود، میزان هوای لازم از مقدار هوای ضروری در حالت عادی زیاد‌تر خواهد بود. ضمناً هوای کلاس معمولاً سه تا پنج مرتبه در هر ساعت باید تعویض شود. زیرا هوای داخل اتاق نباید بیش از یم درصد دی‌اکسید‌کربن داشته باشد(نقل از سیاوش حقیقی، ۱۳۷۳).

درجه حرارت مناسب برای کلاس ۱۸ درجه سانتی‌گراد است و به طور کلی، سیستم‌های حرارت مرکزی بهترین وسایل برای تأمین و کنترل حرارت مورد نیاز هستند. از آن جا که در همه‌ مدارس و دانشگاه‌های ما امکان داشتن این سیستم‌ها هنوط موجود نیست، جهت تأمین گرمای مناسب در کلاس‌ها بهتر است از بخاری‌های گازی با لوله‌های بلند استفاده شود. برای داشتن رطوبت مناسب می‌توان از ظروف بزرگ آب بر روی بخاری استفاده کرد.

لئوناردهیل(۱۹۸۶) ضمن تحقیقی نشان داد که اثر تهویه‌ی ناقص بر روی دانشجویان به‌علت تغییر در میزان اکسیژن و دی‌‌اکسید ‌کربن هوا یا سموم آلی-که قبلاً تصور می‌شد در هوای بازدم وجود دارد- نیست، بلکه به علت بالا‌رفتن درجه‌ حرارت و افزایش رطوبت و از همه مهم‌تر، عدم جریان هوا در داخل اتاق است. از این‌رو، همفریز(۱۹۷۴) به بررسی اثر دمای کلاس و باد‌و‌بارانی بودن هوا بر رتار دانشجویان می‌پردازد و تأثیر این‌گونه عوامل فیزیکی محیط را بر رفتار نشان می‌دهد. در این تحقیق که طی دو سال متوالی در دانشجویان سال اول و دوم و ‌به روش مشاهده‌ می‌دانی انجام گرفت، ۴۸ استاد، پرسشنامه‌هایی را تکمیل کردند. از پرسشنامه‌های فوق دو عامل به نام‌های کوشش (میزان کوشش و همکاری با استاد و میزان فعالیت‌های کلاس و تحرک استخراج شد. سپس رابطه‌ این دو جنبه رفتاری با دمای هوا و سایر ویژگی‌های هوا(رطوبت، باد و باران) در ساعات صبح و بعد‌از‌ظهر مجدداً بررسی شد. این تحقیق نشان می‌دهد که رفتار دانشجویان به طور معناداری تحت‌تأثیر دما و کیفیت هوا قرارمی گیرد. به عنوان مثال، حرارت بیش از ۲۱ درجه سانتی‌گراد موجب کاهش تحرک و بی‌حالی دانشجویان می‌شود. هانکوک (۱۹۸۱) نیز در ارتباط با تأثیر عوامل محیطی (درجه حرارت، تهویه و سر‌و‌صدا) در فعالیت های مراقبتی مطالعاتی انجام داده‌است. نتایج تحقیقات او در ارتباط با درجه حرارت نشان داده‌است که بهترین عملکرد مراقبت در درجه حرارت معتدل است(به نقل از: مرتضوی، ۱۳۶۷)

۴) صدا و متغیرهای مربوط به آن

صدا نیز به عنوان یکی از عوامل مهم تأثیر‌گذار بر یادگیری محسوب می‌شود. با این‌که گاهی صداهای بیرون از کلاس به‌داخل کلاس راه می‌یابد، دانشجویان قدرت شنوایی خود را در اختیار صدای استاد قرار‌داده و فقط مطالبی را به مغز راه می‌دهند که از‌ استاد می‌شنوند. اگر صداهای بیرون از کلاس بر صدای استاد تفوق یابد، در این‌صورت فراگیران ناخواسته قدرت‌شنوایی خود را در‌اختیار صداهای بیرون نهاده یا حداقل به هیچ‌کدام از صداها حتی به صدای مبهم نیز گوش فرا‌نمی‌دهند. غالباً در این مواقع آشفتگی در فراگیران به وجود می‌آید و اهمیت موقعیت مکانی کلاس در این‌جا مشخص می‌گردد. عواملی که بر قابلیت شنوایی افراد تأثیر می‌گذارند، عبارتند از: «شکل اتاق، وسایل اتاق، وضعیت منبع صدا و زمان برگشت صدا» که این عوامل نیز در زمان ساخت فضای آموزشی باید مورد توجه خاص قرار‌گیرد(ذوفن و لطفی‌پور، ۱۳۷۷).

۵) سازماندهی و آرایش کلاس

مهم‌ترین تحول در فضاهای آموزشی، شکستن خط نگاه استاد و دانشجویان و ایجاد فضا برای تعامل دانشجویان با یکدیگر است. بدین‌منظور اساساً ردیف های خطی، مغایر با روحیات دانش‌آموزان شناخته می‌شود.

۶) تجهیزات آموزشی

سیگل(۱۹۷۶) اظهار می‌دارد که بالا رفتن امکانات آموزشی، سبب تسریع یادگیری می‌شود. همچنین وینستین(۱۹۷۹) مجموعه‌ای از تحقیقات انجام شده در دانشگاه‌ها را مرور کرد و نتیجه‌گرفت که برخلاف بعضی نتایج متناقض، همه این نظریه را حمایت می‌کنند که کیفیت و چگونگی تجهیزات فیزیکی در دانشگاه‌ها روی رفتار متقابل دانشجو و استاد تأثیر می‌گذارد. اینلی در تکمیل مطالعات فوق چنین اظهار می‌کند که امکانات بهتر، همراه با محیط‌ یادگیری غنی(مشارکت بیشتر، سازماندهی بهتر و روش‌های متنوع) و فعالیت‌های متفاوت در درس‌هایی مانند علوم(کار عملی بیشتر، تشویق به جست‌و‌جو و یادگیری فعال) با هم مربوط هستند(به نقل از: سیاوش حقیقی، ۱۳۷۳).

در تحقیق حاضر، طرح‌های تحقیق همبستگی و علّی-مقایسه‌ای مورد استفاده قرار‌گرفته‌است، زیرا محقق از یک‌طرف به بررسی روابط بین متغیرها و از‌طرف دیگر به بررسی تفاوت بین کلاس‌های کم جمعیت و پرجمعیت، پس از این‌که به طور طبیعی به کلاس‌های کم جمعیت و پرجمعیت تقسیم شده، پرداخته‌است. همچنین می‌توان گفت که این پژوهش، به دلیل بهره‌گیری از سه ابزار مختلف(داده های عددی، نظر‌سنجی و مشاهده)، تحقیق کمی و کیفی یا در‌هم تنیده است(گال و بورگ، ترجمه‌ی نصر اصفهانی و همکاران، ۱۳۸۲). اگرچه رابطه‌ علّی (تأثیر و تأثر) بین متغیرها باید با طرح‌های تحقیق آزمایشی بررسی شود، لکن در صورتی که داده های به دست‌آمده از طرح های تحقیق علّی- مقایسه‌ای با روش‌های پیشرفته آماری مانند رگرسیون و تحلیل مسیر تجزیه و تحلیل شوند- چنان‌چه در این تحقیق انجام‌شده- می‌توانند تا حد زیادی بیانگر رابطه‌ علّی باشند.

جامعه‌ آماری این تحقیق، کلیه کلاس‌های رشته‌ زبان در استان اصفهان در سال‌های تحصیلی ۱۳۷۷-۱۳۸۰ و اساتید و دانشجویان این کلاس‌ها می‌باشد. تعداد کلاس ۳۲۰۷ و مجموع دانشجویان مشغول به تحصیل در این کلاس‌ها ۱۰۳/۶۲۹ نفر بوده و میانگین تراکم دانش‌آموزان ۲۸/۸۵ نفر محاسبه‌شده‌است سازمان آموزش‌و‌پرورش استان اصفهان ۱۳۷۸٫

با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم، ابتدا با به‌کارگیری فهرست کامل دانشگاه‌ها و رشته‌ها و با توجه به شهری و روستایی بودن دانشگاه مناطق و نواحی استان به سه طیف پرجمعیت، کم‌جمعیت و جمعیت متوسط تقسیم شد. از بین هر طیف، به صورت تصادفی تعدادی منطقه و ناحیه انتخاب گردید، سپس تعداد ۷۲ کلاس رشته زبان شامل ۲۱۸۸ دانشجو و استادان کلاس‌های مربوطه به عنوان نمونه انتخاب گردیدند. کلاس‌ها از مناطق کاشان، فلاورجان، دهاقان، شهر‌ضا، تیران و کرون، خور‌و‌بیابانک، کوهپایه و ناحیه ۳ اصفهان انتخاب شدند.

برای انجام پژوهش حاضر از ابزارهای:

۱) پرسشنامه

۲) فرم مشاهده متغیرهای فیزیکی کلاس درس

۳) آزمون پیشرفت تحصیلی استفاده شده‌است.

برای تهیه‌ و تدوین هرکدام از ابزارهای این پژوهش، مراحلی به‌شرح ذیل طی شده‌است:

۱) پرسشنامه مربوط به پروژه‌ ذکر شده در پیشینه

از آن‌جا که در ارتباط به موضوع تحقیق، پرسشنامه‌ی استانداردی وجود نداشته‌است، پس از انجام مصاحبه با تعدادی از استادان این رشته و کارشناسان آموزش‌ این رشته و جمع‌ آوری نظرات آنان، و با در‌ نظر گرفتن مبانی علمی موضوع، پرسشنامه‌ای مرکب از ۳۱ سؤال بسته پاسخ و یک سؤال باز پاسخ تهیه گردید. شانزده سؤال اول با مقیاس‌های مختلف از‌جمله بلی و خیر، و پانزده سؤال دوم با بهره گرفتن از مقیاس درجه‌بندی لیکرت تدوین شد. شایان ذکر است که چهار سؤال این پرسشنامه مربوط به شاخص‌های فیزیکی مورد‌بحث در این مقاله و بقیه سؤال‌های مربوط به عوامل انسانی و ویژگی‌ها و نگرش استادان است.

روایی محتوایی پرسشنامه توسط متخصصان تعلیم و تربیت، کارشناسان و معلمان، مورد بررسی و به تأیید ایشان رسید. همچنین برای تعیین پایایی پرسشنامه از فرمول آلفای کرونباخ استفاده‌گردید که مقدار آن با بهره گرفتن از نرم‌افزار آماری SPSS، برای پژوهش اصلی۸۱/۰ برآورد شده‌است. تعداد ۲۰ استاد اجرای آزمایش در مرحله مقدماتی تحقیق، به پرسشنامه‌ی مذکور پاسخ دادند که اظهار نظرهای اصلاحی آنان مورد بررسی و استفاده قرار‌گرفت.

۲) مشاهده مربوط به پروژه‌ ذکر شده در پیشینه

برای تهیه مشاهده، با بهره گرفتن از شاخص‌ها و استاندارد‌های موجود، جدولی حاوی دوازده مورد با عبارت«مطلوب، متوسط و نامطلوب» تنظیم گردید(جدول شماره۴). این فرم متغیرهای مربوط به محیط فیزیکی کلاس درس را مورد بررسی قرار می‌دهد. افراد تیم تحقیق، ضمن حضور مستقیم در کلاس‌های درس، مشاهده‌ وضعیت فیزیکی کلاس و اندازه‌گیری دقیق مساحت و فضای کلاس، آن‌ ها را با معیارهایی که در اختیار داشتند، مقایسه نمودند. روایی فرم مشاهده به‌جهت تدوین آن ‌بر اساس استاندارد‌های موجود در سطح بین‌المللی شاخص‌های مربوط به کشورمان مورد تأیید متخصصان قرار‌گرفته‌است. به دستیاران محقق که مسئول جمع‌ آوری این قسمت از داده ها بودند، آموزش‌های لازم ارائه شد تا ضمن مشاهده و ارزیابی دقیق محیط کلاس، نظرات آن‌ ها با یکدیگر همخوانی داشته باشد.

۳) آزمون پیشرفت تحصیلی مربوط به پروژه‌ ذکر شده در پیشینه

علاوه‌بر تکمیل فرم پرسشنامه و مشاهده، انجام این پژوهش مستلزم اجرای آزمون پیشرفت تحصیلی هماهنگ بوده است، زیرا نتایج امتحانات داخلی دانشگاه‌ها و مدارس نواحی و مناطق که به صورت ناهماهنگ برگزار می‌گردد، نمی‌تواند به عنوان یک معیار ثابت برای مقایسه پیشرفت تحصیلی کلاس‌های مختلف مورد استفاده قرار گیرد. لذا محققان این پروژه‌ به منظور اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی دانشجویان مجبور به تهیه آزمون پیشرفت تحصیلی و اجرای آن شدند.

ابتدا یافته های مربوط به سه ابزار پژوهش به صورت توصیفی و به‌شرح زیر تجزیه و تحلیل می‌گردند و سپس تجزیه و تحلیل استنباطی دو سؤال تحقیق انجام می‌شود.