دورۀ پیش­دبستانی

دورۀ پیش­دبستانی به دورۀ دو ساله­ای اطلاق می­ شود که کودکان گروه سنی ۴ تا ۶ سال را تحت پوشش برنامه ­های تربیتی قرار می­دهد (شورای آموزش عالی آموزش و پرورش، ۱۳۹۲). منظور از دورۀ پیش­دبستان در این مطالعه دوره­ای است که توسط مؤسسات ضمیمۀ مدارس دولتی و غیر­انتفاعی برای کودکان گروه سنی ۴ تا ۶ سال تدارک دیده شده است.

فصل دوم:

ادبیات و پیشینۀ پژوهش

در فصل دوم ابتدا به تشریح تحول و ابعاد متفاوت آن و نظریۀ­پردازان مشهور خواهیم پرداخت. سپس

به طور اختصاصی به توضیح و تشریح نظریات تحول شناختی از دیدگاه برونر، ویگوتسکی، پیاژه و نوپیاژه ای­ها می­پردازیم. همچنین مروری بر ماهیت آموزش پیش­دبستانی و برنامه درسی این دوره خواهیم داشت و در پایان نمونه ­هایی از پژوهش­­های انجام شده در داخل و خارج از کشور را خواهیم آورد و جمع ­بندی از آن ها ارائه می­دهیم.

۲-۱- مفهوم و ماهیت تحول

تحول از جمله واژه ­هایی است که بعضاً مترادف کلمۀ رشد به کار می­رود در حالی که مفهوم تحول تغییرات کمی و کیفی را در بر ‌می‌گیرد و به هر نوع تغییری در طول زمان اطلاق می­گردد. مفهوم رشد تغییرات کمی را شامل می­ شود از این رو تحول اعم از رشد است (مصباح و همکاران، ۱۳۷۴).

اگرچه از تحول تعاریف بسیاری شده است اما یکی از عام­ترین تعاریف بدین شرح ‌می‌باشد: تحول عبارت است از همۀ تغییرات و تحولاتی که از زمان تشکیل سلول تخم تا هنگام مرگ روی می­دهد. تحول؛ حرکتی مستمر، دائمی و پیوسته بوده گاهی آهسته و زمانی همراه با جوش و خروش است. کیفیت تحول ممکن است ملموس نباشد ولی نباید تصور کرد که جریان تحول متوقف شده است (احدی و بی جمالی، ۱۳۸۸). ماسن^[۲۰]، تحول را تغییرات منظم و نسبتاً مداوم در ساخت­های جسمی و عصب شناختی، فرایند تفکر و رفتار در طول زمان می­نامد (ماسن، ترجمۀ یاسایی، ۱۳۸۸). شرفی (۱۳۷۱) نیز تغییرات کمی و کیفی که در طول زمان در طبیعت و ساخت و رفتار انسان اتفاق می ­افتد تحول می­نامد. بنا به نظر او این تغییرات و دگرگونی­ها در هر دوره­ای از زندگی، توانایی­ ها، نیازها و دشواری­هایی را به وجود ‌می‌آورد.

سندستروم^[۲۱] (۱۹۷۳) نیز از واژۀ تحول برای تشریح فرایند تأثیرات بی شمار داخلی و خارجی بر انسان از اولین لحظات زندگی تا بزرگسالی و مرگ استفاده می­ کند (به نقل از مصباح و همکاران، ۱۳۷۴). همچنین وولفلک^[۲۲] (۲۰۰۵) نیز تغییرات منظم و سازگارنه­ای که به طور مستمر در طول زندگی ارگانیسم، از لحظۀ نطفه تا لحظۀ مرگ به وجود می ­آید، را تحول می­نامد (به نقل از سیف، ۱۳۸۶). رایس^[۲۳] (۱۹۹۲) نیز تحول را به مثابۀ فرایندی مادام العمر می­داند که از تعامل عوامل ارثی و محیطی تأثیر می­پذیرد، و از آغاز لقاح و تا مرگ (یا پس از مرگ، آن گونه که بسیاری معتقدند) ادامه یابد (رایس، ۱۹۲۲، ترجمۀ فروغان، ۱۳۸۸).

‌بنابرین‏ با توجه به تشابهات تعاریفی که صاحب‌نظران ‌در مورد مفهوم تحول ارائه کردند، به نظر می­رسد تحول عبارت است از تغییرات کمی و کیفی نسبتاً پایدار، منظم و فراگیر قابلیت­ها، ساخت و رفتار انسان تحت تأثیر رسش و تعامل با محیط، که از لحظۀ لقاح تا مرگ به وجود می ­آید.

۲-۲- اصول حاکم بر تحول

الگوی طبیعی تحول در مراحل سنی مختلف از اصول مشخصی پیروی می­ کند. این اصول، علی­رغم تفاوت­هایی که افراد با هم دارند به طور مشترک در همۀ یافت می­ شود. شناخت این اصول برای مطالعۀ تحول و فهم الگوی طبیعی آن ضروری ‌می‌باشد. از این رو در زیر به اصولی که بیشتر صاحب‌نظران تحول به آن توجه دارند، می­پردازیم.

۱- تحول جریانی مرحله ای و پیوسته است.

تحول انسان از تشکیل نطفه تا پایان عمر، با عبور از مراحلی که ویژگی­ها و خصوصیات خود را دارند صورت می­پذیرد. این مراحل به صورت پیوسته و پی در پی پدیدار می­ شود.

۲- تحول دارای الگوی قابل پیش‌بینی است.

جریان تحول انسان از الگو و طرح معینی پیروی می‌کند.

۳- تفاوت های فردی در تحول وجود دارد.

اگرچه الگوی تحول برای همۀ افراد یکسان است اما هر فردی برای خود الگوی ویژه­ای دارد که با روش و سرعت خاص خویش تحول می­یابد. همین امر سبب می­ شود که تحول افراد متفاوت باشد. این تفاوت­های فردی در سال­های اولیه کمتر قابل دقت و تشخیص است؛ اما به مرور با افزایش سن، آشکار­تر می­ شود.

۴- تحول دارای ابعاد متفاوت و فرایندی پیچیده است.

تحول انسان فرایندی پیچیده است که ‌می‌توان آن را به ابعاد فیزیکی، شناختی، هیجانی، اجتماعی تقسیم کرد. هرچند هریک از ابعاد بر جنبۀ خاصی از تحول تأکید دارند، اما بین این ابعاد وابستگی متقابل قابل توجهی وجود دارد. به طوری که هرچند ‌می‌توان هریک از ابعاد را به طور جداگانه مورد مطالعه قرار داد اما نمی­ توان این جنبه­ ها را از یکدیگر جدا نمود و آن ها را بدون توجه به ابعاد دیگر در نظر داشت.

۵- در جریان تحول دوره های حساس تحول وجود دارد.

هرچند تمام مراحل تحول به صورت پیوسته و پی در پی به وقوع می­پیوندد، اما این مراحل به جهات گوناگونی با یکدیگر متفاوت بوده و از حساسیت­های گوناگونی برخوردار است (سیف و همکاران، ۱۳۸۱، احدی و بنی جمالی، ۱۳۸۷).

۲-۳– ابعاد تحول

«گسترۀ عمر معمولاً به سه دورۀ تحول عمده تقسیم می شود: تحول کودک، تحول نوجوان و تحول بزرگسال. اولین تا آخرین دوره نیز به دوره ­های کوتاه­تری تقسیم می­شوند. تحول کودک شامل دورۀ پیش از تولد، شیر­خواری، کودکی اولیه، و کودکی میانه است. نوجوانی نیز شامل نوجوانی اولیه و نوجوانی پایانی است و تحول بزرگسالی در برگیرندۀ بزرگسالی اولیه، میانی و پایانی است» (رایس، ۱۹۲۲، ترجمۀ فروغان، ۱۳۸۸). در هر کدام از این دوره­ ها تغییراتی عموماً در ابعاد مختلف جسمانی، شناختی و روانی-اجتماعی، جنسی و اخلاقی رخ می­دهد. هرچند این تغییرات در ابعاد گوناگون تحقق می­یابد و ‌می‌توان آن ها را جدا از یکدیگر مطالعه کرد، اما نباید طبیعت واحد انسان را از نظر دور داشت. ابعاد جسمانی، شناختی، هیجانی-اجتماعی، جنسی و اخلاقی با یکدیگر ارتباط متقابل دارند و در هر بعد تحول نقش ایفا ‌می‌کنند (وندر زندن^[۲۴]، ۲۰۰۱، ترجمۀ گنجی، ۱۳۹۰).

نظریۀ تحول انسان ممکن است تنها بر یک بعد مثلاً شناختی متمرکز شود، یا به تحول فرد در کلیت نظر داشته باشد. همچنین ممکن است تنها بر یک دورۀ زمانی، نظیر نوجوانی، تمرکز کند یا تمامی طول عمر را پوشش دهد (همان). در زیر به هریک از ابعاد مختلف تحول انسان و نظریه پردازان مشهور آن اشاره می­گردد.

۲-۳-۱- تحول جسمانی: