- امری کاظمی علی رضا (۱۳۸۸)، اطلس توانمندی های ژئوپارک و ژئوتوریسم ایران، انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، این اطلس از دیدگاه زیبایی شناختی لند فرم های شاخص ایران تهیه و تدوین شده است و به اختصار به شرح هریک از پدیده ها از دیدگاه علمی پرداخته است.
- رحیم پور، علی، ۱۳۸۴، در مقاله خود تحت عنوان ژئوتوریسم می فرماید که ژئوتوریسم یا توریسم جغرافیایی یکی از رشته های تخصصی اکوتوریسم است که به معرفی پدیده های زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آنها می پردازد (رحیم پور، ۱۳۸۴، ص۱۱۱).
- قهرمانی، شهاب، ۱۳۸۶، در مقاله خود تحت عنوان ژئوتوریسم جنوب شرق ایران (سیستان و بلوچستان قطب ژئوتوریستی ایران) می فرماید ژئوتوریسم یکی از جدیدترین انواع توریسم است که در زیر شاخه اکوتوریسم قرار دارد و بعد از مطرح شدن ژئوپارکها از سال ۲۰۰۰ میلادی مورد بازدید قرار گیرد در ژئوتوریسم می گنجد (قهرمانی، ۱۳۸۶، ص۸۳).
- باغبانی، پرویز، ۱۳۸۶، در مقاله خود تحت عنوان ژئوتوریسم می فرماید یکی از اصطلاحاتی که امروزه بسیار بر سر زبانها است واژه ی ژئوتوریسم است یک ابتکار هوشمندانه بر این اساس هر محلی که به خاطر شرایط جغرافیایی ویژه ی خود نظیر محیط زیست، پوشش گیاهی، زیبایی های بالقوه و فرهنگ مورد بازدید قرار گیرد، در این تقسیم بندی می گنجد (باغبانی، ۱۳۸۶، ص۴۸٫).
- سیاوش شایان و صیاد اصغری و رسول محمدی، ۱۳۸۶ در مقاله خود تحت عنوان بررسی موانع و مشکلات ژئوتوریسم در ایران با تأکید بر موقعیت ژئوتوریسم بیابان لوت می فرماید ژئوتوریسم یکی از شاخه‎های توریسم و اکوتوریسم است که در صدد شناساندن جاذبه های زمین شناختی است که به یک توریست فرصت می دهد در حداقل زمان ممکن بدون صرف هزینه و زمان مستقیماً به جاذبه‎ی دلخواه خود در طبیعت دست یابد. این صنعت نه تنها دارای ابعاد اقتصادی اکولوژیکی، ژئولوژیکی و فرهنگی اجتماعی است بلکه اشتغال طیف گسترده ای از دانش آموختگان حوزه های محیط زیست، جغرافی دانان، زمین شناسان، جانورشناسان و غیره را نیز به عنوان راهنمایان ژئوتوریسم و اکوتوریسم فراهم خواهد کرد (شایان و همکاران، ۱۳۸۶، ص۴۶).
- صبوری، طاهره، ۱۳۸۶ در مقاله خود تحت عنوان ژئوتوریسم نگرشی نو به سوی توسعه منابع و مدیریت محیط در ایران می فرماید مطالعات و بررسی آماری نشان می دهد که مردم ما هنوز ارزش واقعی منابع طبیعی کشور را درک نمی کنند و تصور درستی از آینده بی گیاه و بی جنگل ندارند. همچنین هنوز رشد و آگاهی جامعه به آنجا نرسیده است تا از سایر مناطق تحت مدیریت کشور حتی بخش گسترده ای از مناطق کویری و بیابانی چگونه بهره گیرد و تمامی اینها مستلزم آنست تا فکری نو در اندازیم (صبوری، ۱۳۸۶، ص۵۴).
- مهرابی ملایوسفی، معصومه و صهبا، مریم، ۱۳۸۶ در مقاله خود تحت عنوان ژئوتوریسم جزیره کیش می‎فرماید: کشور ما ایران با داشتن طبیعتی زیبا و اقلیم متنوع و همچنین داشتن مناطق سرشار از پدیده های منحصر به فرد علوم زمین بستر مناسبی را برای پیشرفت صنعت گردشگری و رقابت با کشورهای مختلف فراهم کرده است. الوین میان جزیره کیش یکی از زیباترین مناطق گردشگری در ایران است که می تواند در انتقال علم و شکوفایی اقتصاد کشور نقش قابل توجهی را ایفا کند (مهرابی ملایوسفی و صهبا، ۱۳۸۶، ص۶۴).

- کامیابی (۱۳۸۷) ارزیابی جاذبه های طیبعی و ژئوتوریستی پارک ملی کویر استان سمنان، انتشارات دانشگاه مشهد در این اثر به توانایی تبدیل شدن پارک ملی کویر جهت ایجاد یک ژئوپارک از طریق برنامه ریزی توسعه مدیریت و بهره برداری بهینه از سیستم های ژئوتوریستی اشاره شده است.
صبوری، طاهره(۱۳۸۸) کاربرد مطالعات ژئومرفولوژی در آمایش سرزمین گیلان به منظور ایجاد ژئوپارک درفک و دیلمان و ارائه راهکار‌های ژئوتوریسم، رساله دکتری، انتشارت دانشگاه علوم و تحقیقات تهران. در این پژوهش اهمیت دانش ژئومورفولوژی در برنامه های آمایش سرزمین ازجنبه تخصصی و کاربردی آن برای مثال برای بحث توسعه زون گردشگری در یک محدوده و ایجاد ژئوپارک در نظر گرفته شده است. و راهکارهای توسعه ژئوتوریسم از دیدگاه قوانین بین المللی موجود نیز بررسی شده است.
۱-۶- روش تحقیق و مراحل آن
نوع روش تحقیق توصیفی – تحلیلی بوده و برای استخراج اطلاعات مورد نظر و تجزیه و تحیل اطلاعات برای تبیین موضوع و با بهره گرفتن از نرم افزار های جغرافیایی به خصوص GIS به ترسیم و تهیه نقشه ها و به معرفی جاذبه های ژئوتوریستی و ژئوسایت های شهرستان فیروزکوه پرداخته می شود.
۱-۷- روش گردآوری اطلاعات
یکی از اولین گام ها درجمع آوری اطلاعات برای این پژوهش مطالعات کتابخانه ای و نظری است، استفاده از اسناد و آرشیوهای موجود کشور – مصاحبه با مدیران، صاحب نظران و کارشناسان - تحقیقات میدانی- جستجو در سایت های اینترنتی و نشریات تخصصی-تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار Excel و SPSS از مهم ترین روش های گردآوری اطلاعات می باشد.
۱-۸- ابزار گردآوری اطلاعات
پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، فیش، جدول، نمونه‌برداری، تجهیزات آزمایشگاهی و بانکهای اطلاعاتی و شبکه‌های کامپیوتری و ماهواره‌ای و غیره، اسناد و مدارک کتابخانه ای، پایان نامه ها، مشاهده میدانی، نقشه های توپوگرافی، نقشه زمین شناسی و تصاویر ماهواره ای، جمع آوری اطلاعات از سازمان‎ها و موسسه های مربوطه
۱-۹– تجزیه و تحلیل اطلاعات
برای انجام مطالعات زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی منطقه مورد بررسی در ابتدا نقشه‌ها و مطالعات زمین‌شناسی انجام شده در ناحیه مورد بررسی جمع‌ آوری و تهیه شده است. حوزه آبخیز مورد مطالعه برروی شیتهای توپوگرافی ۱:۵۰۰۰۰ ورسک ۶۵۶۱I و ارجمند ۶۵۶۱IV انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح واقع شده است. به دنبال آن عکسهای هوایی به مقیاس ۱:۵۵۰۰۰ گستره طرح به شرح ذیل تهیه و گردآوری شد. لازم به ذکر است که منطقه مورد بررسی دارای عکسهای هوایی به مقیاس ۱:۴۰۰۰۰ جدید نمی‌باشد. بنابر این از همان عکسهای قدیمی و تصاویر ماهواره‌ای لندست ۲۰۰۰ استفاده شد. گزارش‌های زمین‌شناسی طرح توجیهی حبله‌رود، تفصیلی ـ اجرایی حوزه‌های آبخیز عمرک، فرح‌رود و قزقنچای همراه با نقشه‌های زمین‌شناسی ۱:۲۵۰۰۰۰ شیت سمنان و البرز مرکزی دماوند فیروزکوه منتشر شده توسط سازمان زمین‌شناسی کشور از جمله منابع مطالعاتی جمع‌ آوری شده از گستره عمومی مورد مطالعه بوده است. پس از تهیه منابع اطلاعاتی، عکسهای هوایی و تصاویر ماهواره‌ای بررسی و عملیات فتوژئولوژی انجام شده است. به دنبال آن نقشه‌های مقدماتی زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی و عناصر ساختاری تهیه و انجام عملیات صحرایی و میدانی واحدهای استخراج شده مورد چک صحرایی و تدقیق قرار گرفته‌اند.
۱-۱۰- قلمرو تحقیق
حوضه جلیزجند به مساحت ۱۶۷۷۸٫ ۶ هکتار در شمال شهرستان فیروزکوه و در استان تهران و در محدوده ”۰۰ و ۳۶ و ْ۵۲ تا ” ۰۰ و ۵۰ و ْ۵۲ طول شرقی و ”۳۰ ۴۴ ْ۳۵ تا ”۲۸ و۵۷ و ْ۳۵ عرض شمالی واقع شده است.
این حوضه جزء حوضه آبخیز حبله‌رود محسوب شده از شمال به ارتفاعات بزمیچال، خولرز، شل فین، ول چره، منگوچال، خواص ورزان، دیلار، از شمال شرق به ارتفاعات تلمه‌‌سنگ و پیاز مرگ، از شرق به کوه چال یورد، از شمال غرب به کوه سفیدلد، از غرب به ارتفاعات الله‌سر، دره لوارک و روستاهای بادرود، شهرآباد و دهین و از جنوب به شهرستان فیروزکوه و جاده آسفالته تهران ـ فیروزکوه ـ قائم‌شهر محدود می‌گردد. مهمترین آبراهه موجود در حوضه مورد مطالعه رودخانه ساواشی و مهمترین روستاهای موجود در منطقه جلیزجند و آور می‌باشند. محیط حوضه ۹۰٫ ۳۷ کیلومتر، بیشترین ارتفاع منطقه ۳۸۰۴ متر و کمترین ارتفاع معادل ۱۹۶۰ متر از سطح دریا می‌باشد.
تنگه واشی در مختصات ۵۲ ۳۵ درجه شرقی و ۴۳ ۵۲ درجه شمالی و به ارتفاع ۲۱۸۰ متر از سطح دریا در ۱۳ کیلومتری شمال شهرستان فیروزکوه و یال جنوبی البرز مرکزی قرار دارد. واشی یا سوباشی به معنی سر-چشمه ( به زبان ترکی ) میباشد. این تنگه (واشی) در بین جاده فیروز کوه به تهران و در انتهای روستای جلیزجند و در داخل حوضه فوق قرار دارد. در این تنگه و اطراف آن وجود آبشار ساواشی وکتیبه سنگی خود دارای جاذبه خاصی می باشد. در این منطقه کتیبه سنگی بزرگی به ابعاد۶*۷ متر بوده که تصویر شکار فتحعلی شاه قاجار می باشد. دشت بعد این تنگه شکارگاه سلطان قاجار بوده و بدستور وی کتیبه ای در این نقطه تراشیده شده که اسامی افراد سوار بر اسب در کنار آنها نوشته شده. ساخت این کتیبه ۳ سال طول کشیده و قدمت ۱۸۵ ساله دارد. معمار باشی آن استاد قاسم حجار است و در گوشه کتیبه تاریخ ۱۲۳۲ ه. ق ثبت شده. سلسله قاجار ۳کتیبه معروف دارد که یکی در چشمه علی شهرری، دیگری در تونل وانه جاده هراز و سومی همین کتیبه تنگه واشی است که به جلیلرجند معروف است. البته کتیبه های دیگری نیز از آنها به یادگار مانده که تعدادی از آنها در طاق بستان کرمانشاه در کنار کتیبه های ساسانی قابل رویت است.
در حاشیه کتیبه اشعاری از حماسه سرای ایرانی از شاهنامه درج شده و آیات قران نیز به کل کتیبه زینت داده ساخت کتیبه در مکانی است که از هرگونه بارش باران محفوظ بوده و نور خورشید نیز به آن نمی تابد. در نتیجه دچار فرسایشی نشده ولی دست ویرانگر توریست ها به این کتیبه باستانی آسیب رسانده و یادگاری‎هایی بر روی آن نوشته شده است.
نقشه ۱-۱- نقشه موقعیت عمومی حوضه آبخیز جلیزجند و مقایسه آن با کل حوزه فیروزکوه
۱-۱۱- تنگناها و محدودیت های تحقیق
عدم یکپارچگی وکمبود مطالعات دانشگاهی صورت گرفته در بحث ژئوتوریسم اعم از مقالات، پایان نامه‎ها، کتاب وغیره و فقدان منابع اطلاعاتی مورد نیاز، خاص بودن مناطق مورد مطالعه از بعد حفاظتی و عدم آگاهی و همکاری لازم مسئولان با مقوله گردشگری با وجود رغبت برای گسترش فضاهای گردشگری در کشور جهت ایجاد اشتغال و رفع مشکل بیکاری و ایجاد بازار کسب و کار جدید و. . . .
در کشور ما به خاطر تنوع سرزمین و منابع اکولوژیکی به ویژه اقلیم (اقلیم کشور ما از آلپی تا نیمه گرمسیری) کمبود ارزیابان متبحر در شناسایی منابع اکولوژیکی کشور و وقت بالنسبه کوتاه برای دستیابی به شناسایی مناطق ژئوتوریسمی مواجه هستیم.
۱-۱۲- مفاهیم و واژه ها
اکوتوریسم
نوعی از گردشگری است که ریشه های آن به طبیعت و محیط های باز بر می گردد و در ابعاد حیرت آوری رو به توسعه است. اکوتوریسم شاخص توسعه بر پایه مطالعات اکولوژیکی است و همچنین نوعی از گردشگری است که از نظر اکولوژیکى پایدار می باشد، به این معنا که به نیازهاى فعلى اکوتوریست ها پاسخ دهد و نیازهاى آینده را برآورده سازد.
ژئوتوریسم
شاخه ای از اکوتوریسم است که راهکاری نوین جهت تبیین و تشریح علوم زمین و شناخت سرمایه های طبیعی هر منطقه را ارائه می کند.
ژئوتوریسم نوعی توریسم فرهنگی، زیست محیطی است که در مناطقی که دارای یادمان‌ها و آثار خاص زمین‌شناسی است، با جاذبه‌های خود می‌تواند در گستره جهانی شدن، با ایجاد رابطه‌ای پویا و خلاق بین طبیعت و فرهنگ یک منطقه با گردشگران، جریان‌های جدیدی را در آینده برای توریسم جهانی، صلح و توسعه پایدار فراهم نماید.
به تعریفی دیگر، ژئوتوریسم یعنی توریسمی که هویت جغرافیایی یک مکان را حفظ می‌کند، یا آن را بهتر می‌کند و این نه تنها محیط زیست را شامل می‌شود، بلکه میراث فرهنگی، زیباشناسی مکان و از همه مهمتر رفاه بیشتر مردم بومی را در بر می‌گیرد.
توسعه
توسعه عبارت است از تغییر در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، قضائی بگونه ای که نه تنها رشد کمی جامعه را به همراه داشته باشد بلکه تغییر کیفی در شیوه های زندگی، رفاه اجتماعی، بالندگی فرهنگی، زیرساخت های اقتصادی و… را فراهم آورد. همچنین برخی متخصصان، توسعه را اینگونه تعریف کرده‎اند: توسعه عبارت از شکفتن تدریجی هر چیز از یک حالت ابتدایی و حرکت آن به سمت مرحله تکامل یافته تر است. (جرالد، ۱۳۶۸، ص۱۳).
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
۲-۱- انسان و طبیعت
ذات وجودی انسان از خاک است و انسان ها بطور ناخود آگاه طبیعت را دوست می دارند. جاذبه ها و چشم اندازهای طبیعی، عبارت از مجموع ویژگی هایی است که انسان با چشم قادر به مشاهده و با دیگر حواس قادر به درک آن است. (رضوانی، ۱۳۸۷ ص ۱۹)
کمتر کسی است که در سفرهای بین شهری از چشم اندازهای طبیعت بی جان از جمله کوه، دشت و دره‎های کنار جاده لذت نبرد و به توصیف آنچه دیده نپردازد. (حاج علیلو - نکویی صدر، ۱۳۹۰ ص۱)
ارزش طبیعت در میان ایرانیان به حدی است که در فرهنگ باستانی ما روزی را به عنوان سپاس از طبیعت نام گذاری کرده اند. ارزش طبیعت و میراث آن به سرعت در حال تبدیل به نیروی مولد جدیدی در صنعت گردشگری است (فور و مگرلی، ۱۳۸۸).
۲-۲- انواع مناطق طبیعی
به صورت کلی می توان طبیعت را به دو بخش جاندار و بی جان تقسیم نمود. طبیعت جاندار آن دسته از طبیعت است که ویژگی اصلی آن منابع تفرجگاهی، چشم اندازهای بدیعی است، که سبب آرامش روحی انسان و احساس رضایت می شود. (رضوانی، ۱۳۸۷ ص ۱۹)
طبیعت بی جان عبارتند از کوه و کوهستان، دره دشت، غار، رودخانه، چشمه، آبشار، دریا و ساحل، دریاچه و تالاب و کویر می باشد.
۲-۳- مفهوم گردشگری
گردشگری یا توریسم واژه ای است فرانسوی که از ریشهٌ “تور” گرفته شده است. تور در زبان فرانسه به معانی زیر آمده است : حرکت دورانی (چرخش) عمل پیمودن، طی کردن پیرامون، سیر کردن و گردش نمودن. به نظر پیرلاروس، توریسم یا گردشگری عمل مسافرت به منظور تفنن و لذت است و گردشگر یا توریست، کسی است که برای خوشنودی خود و لذت بردن مسافرت می کند( محلاتی ۱۳۸۰ :۲)
بنابراین توریسم یعنی مکتبی که پایه فکری آن سیاحت و گردشگری است. (کاظمی، ۱۳۸۶)
در لغت نامه دهخدا توریسم به معنای جهان گرداننده، سائح، سیاح و رحاله بکار رفته است. (دهخدا، ۱۳۶۵).
۲-۴- جغرافیای گردشگری
جغرافیای جهانگردی روابط انسان را با محیط در تعطیلات و وقت آزاد مطالعه می کند. مثل این است که جهانگردی و مسافرت های داخلی و خارجی بخشی از فعالیتهای انسانی را تشکیل می دهد و با اقتصاد ملی کشورها پیوند می خورد. از طرفی انتخاب محا استفاده از اوقات فراغت و تعطیلات شکل سالم سازی جسم و روح به خود می گیرد و در این راه از جغرافیای پزشکی تأثیر می پذیرد.