روش تحقیق
این تحقیق از نوع تحقیقات تحلیلی- توصیفی است. برای این تحقیق ابتدا از منابع مختلف فیش برداری کرده­ایم و سپس پس از جمع آوری نظریات مختلف در این موضوع به تنظیم و دسته بندی مطالب پرداختیم تا تصویری دقیق از موضوع مورد بحث ارائه دهیم. در نهایت با روش تحلیل منطقی به ارزیابی دیدگاه­ های مختلف پرداختیم. همت اصلی نگارنده در این پایان نامه - چه در ارائه دیدگاه­ های مختلف و چه در ارزیابی آنها- بر این بوده است که معیار دقت، وضوح و استدلال که ویژگی بارز فلسفه تحلیلی می­باشند را رعایت کند.

پیشینه مسأله
از زمان طرح نظریه انسجام گرایی تاکنون نقض و ابرام­های گوناگونی راجع به این نظریه در کتابها و مجلات معتبر بین المللی صورت پذیرفته است وحتی اکنون نیز هنوز این گفتمان ادامه دارد. البته کانون توجه معرفت شناسان بیشتر بر نظریه انسجام توجیه است. اما متأسفانه در ادبیات فلسفی زبان فارسی، اثری مستقل راجع به این نظریه را نمی­یابیم. تنها اثری که در باب این مسئله در زبان فارسی وجود دارد، رساله دکتری به نام « ارزیابی و نقد نظریه هماهنگی حقیقت» است که از جانب دکتر مرتضی فتحی زاده در دانشگاه تربیت مدرس در دوره دکتری دفاع شده است. هرچند این رساله با توجه به عنوانش باید در مورد نظریه انسجام صدق باشد، اما این رساله بحث خاصی راجع به نظریه انسجام صدق ندارد و بالتبع بحثی راجع به مشکل جدایی در نظریه انسجام صدق در این رساله صورت نگرفته است. اما چند صفحه گزارش از مشکل جدایی در نظریه­ های انسجام توجیه در این رساله مطرح شده است. بنابراین تحقیق پیرامون مشکل جدایی در زبان فارسی بحثی جدید است.
نگاهی گذارا به تحقیق پیش رو
به طور کلی تحقیق پیش رو از پنج فصل و یک نتیجه گیری تشکیل شده است.
فصل اول پایان نامه، در پی ارائه تصویری دقیق از نظریه انسجام صدق است. در ابتدای این فصل، مسائلی که برای ورود به مسئله صدق، مورد نیاز است را بیان کردیم. در این فصل مشاهده می­کنیم که این نظریه دارای تقریرهای مختلفی است که برخی از آنها از دقت زیادی برخوردار اند که حائز اهمیت هستند. در فصل دوم، در ابتدا به تبیین مفهوم توجیه معرفتی، به جهت نقش محوری این مفهوم در تحلیل و ارزیابی مشکل جدایی، می­پردازیم. سپس گزارشی از نظریه انسجام گرایی در توجیه ارائه می­کنیم. در نهایت با ذکر رده بندی از نظریات انسجام گرایی توجیه، به این فصل خاتمه می­دهیم. در فصل سوم به بررسی اشکالات متعددی که از ناحیه مشکل جدایی بر نظریه­ های انسجام صدق، وارد گردیده است، می­پردازیم. در ارائه این اشکالات نشان می­دهیم که همه آنها مشکل گسست باور از واقعیت را مستقیم یا غیر مستقیم در اشکالشان مفروض گرفته­اند. به نظر اصلی­ترین اشکال در میان این اشکالات، اشکال تعیین باشد. در فصل چهارم، به بیان تحلیلی مشکل جدایی در نظریه­ های انسجام توجیه می­پردازیم. در این فصل اصلی­ترین تقریرهای راجع به این مشکل یعنی اشکال نظام­های بدیل، اشکال گسست توجیهی باور از واقعیت و عدم لحاظ تجارب ادراکی در توجیه را، بر اساس تحلیل پویمن، پولاک و هارمان بیان می­کنیم. در فصل پنجم به ارزیابی و تحلیل مشکل جدایی در نظریه­ های انسجام صدق و توجیه با توجه به اشکال و پاسخ­های مطرح شده و نیز پیش فرض های آن خواهیم پرداخت. این فصل، مهمترین فصل پایان نامه است. در نتیجه گیری، با توجه به تحلیلی که در فصل پنجم صورت گرفت، برخی از نتایج این تحقیق ذکر می­گردد و علاوه بر اثبات فرضیه ­های نگارنده، پاسخ به پرسش اصلی پایان نامه نیز داده می­ شود.
بخش اول: نظریه انسجام صدق و توجیه
فصل اول: نظریه انسجام صدق
۱-۱٫ مقدمه
در این فصل سعی می­کنیم، نظریه انسجام صدق را به طور کلی معرفی کنیم. در ابتدا امور کلی که برای ورود به هر نظریه صدقی لازم است، برای روشنی بحث از صدق و بدست دادن مقدماتِ طرح نظریه انسجام صدق بیان می­داریم. هدف اصلی این فصل فرآهم آوری مقدمات فهم عمیق از مشکل جدایی در نظریه­ های انسجام صدق و پاسخ­های انسجام گرایان به این اشکال است که در فصل سوم مطرح می­گردد .
۱-۱-۱٫ جغرافیای مسئله صدق
بحث از صدق یکی از مهیج ترین، پر دامنه­ترین و چالش انگیزترین، بحث ها در میان فیلسوفان است که سابقه­ بحث از آن، به فیلسوفان باستان می­رسد. این بحث در مرکز بنیادین­ترین شاخه­ های فلسفی قرار دارد و ثمرات این بحث سایه بر کل شاخه­ های فلسفه و از این طریق بر کل معرفت بشری می­افکند. در نظر اول، معنای صدق بسیار بدیهی به نظر می­رسد: وقتی شاهد در جلسه دادگاه قسم می­خورد که آنچه حقیقت دارد و آنچه صادق است را بگوید همه در آن جلسه می­دانند که مراد از صدق چیست؛ اما وقتی وارد دالان­های پر پیچ و خم فلسفی این موضوع می­شویم، می­بینیم که دیگر نمی­توانیم به سادگی از آن عبور کنیم. البته ممکن است بسیار ساده از کنار این بحث با گفتن اینکه واضح است صدق مطابقت با واقع است، بگذریم اما نتوانیم مراد خویش را از آن روشن کنیم و مشکلات این نظریه را حل کنیم. اما وقتی شجاعانه به آن ورود می­کنیم، با صرف نظر از اینکه به چه نظری در باب صدق برسیم، نفس همین دخول، به منزله « صادقانه» عمل کردن در باب صدق است.
شاید بتوانیم به خاطر پیچیدگی این بحث به تعبیر لانچ بگوییم که ماهیت صدق مثل یک راز است. شاید از علل پیچیدگی فهم معنا و ماهیت صدق، انتزاعی بودن این مفهوم و نحوه دسترسی ما به آن است. ما به ماهیت یک شی مادی راحت­تر از مفهوم صدق پی می­بریم؛ چرا که آن مستقل از ما بوده و می­توانیم آن را مورد آزمایش و کاوش خویش قرار دهیم. دانشمندان با ابزارآلات خویش، و صفاتی که از شی مادی به دست آورده­اند، می­توانند فهم خوبی از آن شی پیدا کنند و حتی می­توانند کم کم با کنار زدن پرده­ی ویژگی­های آن، به ماهیت آن پی برند؛ اما مفاهیم عقلی این چنین نیستند و دسترسی ما به آنها، فقط از طریق مفهوم آنها است. ( Lynch, 2001, p 1)^[16] به هر حال، ما برای اینکه موضوع بحثمان مشخص شود، لازم است که حوزه مورد بحث خود را مشخص کنیم. در ذیل این کار را انجام خواهیم داد.
۲-۱-۱٫ تفکیک مسائل در باب صدق
پیش از آغاز بررسی اینکه فیلسوفان چه نظری راجع به بحث صدق دارند، باید حوزه ­های بررسی آنها را به خوبی واکاویم و آنچه مقصود بحث ما از نظریه انسجام صدق است، مشخص کنیم. البته برخی فیلسوفان، چون آلستون با وقوف به اینکه این واژه در زبان­های گوناگون کاربردهای مختلفی دارد، باز ادعا کرده ­اند که معنای صدق روشن و بدیهی می­باشد.^[۱۷] این مفهوم، چنان برای معرفت بشری پایه­ای و بنیادی است، که حتی در نظریه پردازی برای این نظریه به خودش توسل جسته می­ شود؛ زیرا هر نظریه صدقی می­خواهد بگوید که این نظر در مورد ماهیت صدق، صادق است. اما به هرحال، باید مرادمان را از این واژه روشن کنیم که به مغالطه اشتراک لفظی دچار نشویم؛ چرا که این واژه خود دارای ابهام بوده و دارای استعمالات مختلفی است. آنچه مورد نظر فیلسوفان در بحث از صدق است، آن کاربردی از صدق است که به عنوان وصف گزاره به کار می­رود ؛ اما گاهی ما می­گوییم « دوستان صادقی دارم» در اینجا صدق وصف فرد قرار گرفته است. در بحث ما از ماهیت صدق، این معنا از صدق مراد نیست. پس مراد ما از صدق، به عنوان وصفی برای گزاره­ها است.
حال گاهی ما بحثمان این است که چه چیزی صادق است؛ مثل وقتی که از دوستمان می­پرسیم: حقیقتِ ماجرای دیروز چیست؟ در اینجا از وی می­خواهیم آنچه حقیقت است بر ما بگوید؛ یعنی چیزی را که صادق است بر ما بگوید که هر چیزی می ­تواند باشد، اما گاهی می­پرسیم که خودِ صدق چیست؟ یعنی به دنبال فهم مفهوم و ماهیت خود صدق می­باشیم. توجه فیلسوفانِ معطوف به این پرسش است. اما اینکه چه چیزی صادق است، پرسشی است که مورد واکاوی دانشمندانِ حوزه ­های مختلف قرار می­گیرد.
اما باز می­توان تفکیک اساسی­تری را مطرح نمود. وقتی می­پرسیم« صدق چیست؟» گاهی مراد ما از ماهیت صدق، با معیار صدق خلط می­ شود، لذا ما باید بین معیار صدق و ماهیت صدق تفکیک قائل بشویم تا بین این دو خلط نکنیم. (Haack, 1978, p 88 ) بسیاری از فیلسوفان به این تفکیک توجه کرده ­اند. واکاوی ما در مفهوم و ماهیت صدق، فقط معطوف به خود این مفهوم است؛ اما ما در معیار صدق، به دنبال ویژگی­ها و ملاک­هایی هستیم که با یاری آنها بفهمیم که فلان چیزی که حامل صدق^[۱۸] است (مثل گزاره،^[۱۹] یا جمله) آیا صادق است یا نه؟ به تعبیر دیگر شرایط صدق آن چیست؟ به بیان دیگر، مفهوم صدق غیر از راه های احرازِ صدق است. مثال پوپر^[۲۰] در اینجا راهگشا است. ایشان می­گوید که ما وقتی از گوشت سالم و گوشت فاسد دم می­زنیم برایمان روشن است که مفهوم این دو چیست، هرچند ممکن است که حداقل در برخی موارد، ندانیم که این دو گونه گوشت را چگونه از هم مشخص سازیم یعنی اینجا برای تمییز گوشت سالم از گوشت فاسد « معیاری» نداریم. ( پوپر، ۱۳۶۹، ص ۱۲۷۷) اما مفهوم این دو برای ما مشخص است، پس مفهوم یک ماهیت، غیر از شناخت راه­های احراز آن است.
بحث تفیکیک معیار صدق از ماهیت صدق بسیار حائز اهمیت است؛ چرا که مثلاً ممکن است برخی نظریه­ای را که مربوط به معیار صدق می­باشد، را به عنوان نظریه­ای برای ماهیت صدق تلقی کنند؛ مثلاً راسل ^[۲۱]پراگماتیست­ها را متهم می­ کند که ایشان بین معیار صدق و ماهیت صدق خلط کرده ­اند یا مثلاً تارسکی^[۲۲] ادعا دارد که نظریه­اش راجع به ماهیت صدق است و ادعای ارائه نظریه در باب معیار صدق را ندارد، اما با این وجود، برخی چون، مکی^[۲۳] نظریه تارسکی را معیاری برای صدق تلقی می­ کنند. ( Haack, 1978, pp 88-89 ) تفکیک کامل این دو از هم بسیار مشکل است و شاید اساساً کسی بگوید علت اینکه ما بحث از چیستی صدق می­کنیم این نیست که بخواهیم به صرف معنای آن پی ببریم، بلکه هدف اصلی ما دست یابی به راهکارهایی برای تمییز صدق و کذب گزاره­ها است و این نیز بدون توجه به معیار صدق، عملاً امکان­ پذیر نیست.
این تفکیک در نظریه انسجام صدق از دو جهت حائز اهمیت بیشتری است؛ چرا که اولاً ممکن است که این تفکیک این پرسش را رقم بزند که آیا نظریه انسجام و نظریه مطابقت دو نظریه رقیب یکدیگرند؟ بدین نحو که باید از میان این دو نظریه یکی را انتخاب کنیم، یا اینکه نه این دو نظریه مکمل هم می­باشند به این گونه که بگوییم که نظریه انسجام صدق، صرفاً معیاری برای ماهیت صدق است، اما آنچه ماهیت صدق را تشکیل می­دهد، نظریه مطابقت است. این بحث حتی میان خود نظریه پردازان انسجام گرایی مطرح شده است. (ibid, p 89) جهت دوم این است که شاید فردی از راه تشخیص معیار صدق، نقب به کشف معنا و ماهیت صدق بزند. در ذیل خواهیم دید که برخی انسجام گرایان صدق، به چنین شیوه­ای تمسک جسته­اند.
حال - باتوجه به آنچه گفتیم- آنچه در این بحث از صدق مد نظر ما هست، صدق به عنوان وصفی برای گزاره، یعنی معرفت گزاره­ای است و روشن است که بحث ما در پی بررسی ماهیت صدق است.
۳-۱-۱٫ حوزه ­های مرتبط با مسئله صدق
مسئله صدق قلمروی گسترده­ای در میان شاخه­ های فلسفی دارد. اگر بگوییم که بنیادی­ترین شاخه­ های فلسفی با آن سرو کار دارند و مسئله صدق، همانند شاهراهی است که آنان را به هم پیوند می­زند، گزافه نگفتیم. در اینجا آنچه مد نظر ما در بحث از صدق است، در معرفت شناسی هست؛ چرا که همان طور که خاطر نشان کردیم در تحلیل معرفت، شرط صدق را یکی از اجزای اصلی معرفت می دانند. بنابراین شرط، شخص S، گزاره P را می­شناسد، اگر گزاره P ، گزاره­ای صادق باشد. بر اساس این شرط، معرفت هرگز نمی­تواند کاذب باشد. اما این سخن به این معنا نیست، که صدق فقط در گستره معرفت شناسی بحث می­ شود. فیلسوفان در بحث از موضوعات مختلف، پرسش از چیستی صدق را مطرح می­ کنند و همین امر سبب پیوند آنها با یکدیگر شده است. برخی فیلسوفان آنچه برایشان اهمیت دارد، این است که چگونه ما به صدق، توجیه یا معرفت دست می­یابیم ، برخی دیگر کنجکاواند که ارتباط صدق با معنای زبانی بدانند و برخی دیگر علاقه مند هستند که ارتباط بین صدق و منطق را کشف کنند.
به عبارتی می­توان گفت که اگرچه بحث از صدق از مفاهیم بنیادی در منطق است - چرا که در بحث از استدلال که از مهم­ترین بحث ها در منطق است، می­گوییم: استنتاج نتیجه­ای مانند الف از مقدمه­هایی مانند ب و پ و ج معتبراست، اگر و تنها اگر، چنانچه مقدمه­های ب و پ و ج صادق باشند، نتیجه الف نیز ضرورتاً صادق باشد اما آنچه عهده دار نظریه پردازی در باب ماهیت صدق است، فلسفه منطق^[۲۴] هست. البته به تعبیر هاک، بحث صدق به اندازه­ای که برای فلسفه منطق مهم است، در معرفت شناسی نیز مهم است. شاخه­ دیگری از فلسفه که به بررسی نظریات صدق می ­پردازد، منطق فلسفی^[۲۵] است. فلسفه زبان^[۲۶] نیز امروزه به یکی از زمینه ­های نظریه پردازی در باب صدق تبدیل شده است. ( شمس، ۱۳۸۷، صص ۱۰۱-۱۰۲)
آنچه معطوف نظر ما در شاخه­ های فلسفی است و صدق را از آن جهت مطمح نظر خواهیم قرار داد، معرفت شناسی است.
۴-۱-۱٫ جایگاه نظریه انسجام در هندسه نظریات صدق
شاید اندکی غریب به نظر برسد که چرا اشاره به جایگاه این نظریه در میان نظریات دیگر صدق در اینجا لازم است، اما با این وجود، این اشاره به نظر موجه می ­آید؛ چرا که با این اشاره ما پیش فرض های نظریه انسجام و نظریه اصلی رقیب او، مطابقت، را می­شناسیم. گاهی یک نظریه را نقد/ اثبات می­کنیم، بدین صورت که نشان می­دهیم مثلاً نظریه مطابقت یا انسجام به فلان دلیل و بهمان دلیل شروط لازم و کافی صدق را ندارند/ دارند؛ اما گاهی نقد ما به خودِ آن نظریه، معطوف نمی­گردد بلکه به مبانی و پیش فرض های آن نظریه مرتبط می­گردد. به عبارت دیگر گاهی ما می­آییم به یک کاخ نگاه می­کنیم و می­گوییم ، این کاخ چقدر زیبا، وسیع و… است و برای خرید آن بسیار قیمت هنگفتی پرداخت می­کنیم، اما گاهی نگاهمان از نگاه درونی فراترمی­رود و از منظر و سطحی بالاتر به آن کاخ نگاه می­کنیم و با این نظر توجهمان معطوف به این می­گردد که این کاخ بر روی جزیره­ای بنا شده است که آن جزیره در حال فرو رفتن در آب است. لذا با علم به اینکه این کاخ تا چند سال دیگر در زیر آب خواهد بود هیچ وقت به خرید آن اقدام نخواهیم کرد یا شاید مثال بهتر این باشد که بگوییم ما اتومبیلی را می­خریم وخود را مالک آن می­انگاریم، اما در همان لحظه با صدای دوستمان از خواب بلند می­شویم، آن وقت دیگر خود را مالک نمی­دانیم، زیرا اگرچه خود را مالک آن اتومبیل دیده بودیم اما پیش فرض هایی داشتیم که حتی خود از آن خبر نداشیم و تا وقتی با آن مواجه نشدیم، خطای حکم خود را نمی­دانستیم. حال به نظر می­رسد که در همه احکام بشری حتی بدیهیات توجه به این پیش فرض ها، ضروری است و اگر ما بخواهیم یک نظری را صائب بدانیم باید همه پیش فرض های آن را توجیه کرده باشیم. حال در بحث ما نظریه ­هایی مثل مطابقت و انسجام و… هم حتی دارای پیش فرض هایی در همین ماهیت صدق بودنشان ( علاوه بر پیش فرض های معرفتی دیگر) دارند که باید در مرتبه نخست، نقض و ابرام­هایی که از ناحیه خود این پیش فرضها بدانها شده است را حل بکنند تا بتوانند در مرحله­ بعد، به اشکالات درونی خود بپردازند تا اگر توانستند به آنها پاسخ بدهند، به عنوان نظریه­ای درست تلقی شوند؛ مثلاً اگر متفکری آمد ثابت کرد و یا احتمال این را مطرح کرد که امکان ندارد که صدق ماهیت داشته باشد، آن وقت دیگر زحمت رد یا نشان دادن نقص درونی نظریه انسجام یا مطابقت را به خود نمی­دهد؛ چرا که از اساس با آنها مخالف است و پنبه­ی بطلانشان را زده است و اگر آن متفکر انسجام گرا و یا مطابقت گرا پیش فرض های خویش را حل نکرد، نمی­تواند دم از صحت نظریه خود بزند. البته در این پایان نامه ما به هیچ وجه دخول در این پیش فرضها نمی­کنیم، و فقط به نظریه انسجام صدق، آن هم فقط به مشکل جدایی آن توجه خواهیم کرد، اما توجه به این نکته مذکور ضروری به نظر می­رسد و شایسته است که محققین و نظریه پردازان به این امر نیز در بحث از ماهیت صدق^[۲۷] توجه کنند؛ از این رو اشاره به جایگاه این نظریات در میان نظریات صدق می­کنم.
با توجه به این مقدمه، برای آغاز بحث از مفهوم صدق، اولاً باید به دو پرسش اصلی بپردازیم: اول اینکه آیا صدق ماهیت^[۲۸] دارد یا نه؟ و دوم اینکه اگر ماهیتی دارد، آن چگونه ماهیتی است؟ پاسخ­های گوناگون به این پرسش، سبب ایجاد دو دسته نظریات در باب صدق شده است. تفکر سنتی غالب این بوده است که صدق ماهیت دارد و از این رو بحث متقدمان معطوف به نوع این ماهیت، بوده است. نظریه ­هایی که چنین فرضی در بحث از صدق دارند، نظریه­ های مستحکم/ قوی^[۲۹] نام دارند؛ چرا که این نظریات فرض می­گیرند که صدق دارای یک ویژگی جوهری و نفسی است. حال خود این سنخ نظریه ­ها با چنین سؤالاتی درگیر می­باشند: آیا صدق یک امر مطلق است؟ یا اینکه همه صدق ها به نحوی یا برخی از آنها نسبی هستند؟ اگر گزاره­های صادق با جهان خارج در ارتباط اند، این ارتباط به چه گونه ­ای است؟
آیا صدق همه گزاره­ها قابل تحقیق تجربی است؟ آیا امکان دارد که بهترین نظریه­ ما در باب صدق نیز کاذب از کار دربیاید؟ و… . به طور خلاصه همه این سنخ نظریه ­ها ، با عینیت صدق در ارتباط اند و از این رو مسئله عمده­ی این نظریه ­ها، رئالیسم است. (Lynch, 2001, pp 3-5)
لانچ می­گوید اما عده­ای زیادی از فیلسوفان معاصر، تأکید بر اهمیت این پرسش کرده ­اند که اصلاً آیا صدق ماهیتی دارد که ما در پی تبیین آن و منازعات متفرع بر آن باشیم یا نه؟. در آغاز قرن اخیر، فرو کاهش گرا ^[۳۰] ها وجود ماهیتی برای صدق را انکار کردند. ایشان می­گویند یک ویژگی مستحکم و جوهریِ نشکنی وجود ندارد که همه گزارهایی که ما صادق می­انگاریم را در بربگیرد؛ لذا ^[۳۱]در نتیجه قائل شدند به اینکه صدق، بیان یک ویژگی و خاصه­ای نیست بلکه با این واژه ما کارکرد خاصی را تحقق می­بخشیم. به تعبیر متفاوت تر می­توانیم بگوییم که قائلان به نظریه­ های مستحکم، استدلال می­ کنند که رازهای مختلف صدق نیاز به یک تبیین متافیزیکی جوهری دارند؛ اما در مقابل، قائلان به نظریه­ های فروکاهشی، معتقدند که چنین تبیینی اصلاً نیاز نیست، از منظر ایشان این رازهای ادعایی در باب صدق، نباید تبیین شوند بلکه فقط باید این رازهای ادعایی، روشن شوند.
نظریه های قوی / مستحکم
(Robust theory)
نظریه های فرو کاهشی
(Deflationary theories (
آیا صدق ماهیتی دارد؟
نه
آیا صدق گونه ای ویژگی
را بیان می کند؟
بله
آیا ماهیت صدق بیشتر از
یکی است؟
نه
نظریه زاید انگاری
(Redundancy theory)
نقل قول زدایی گرایی
(Disquotationalism)
نظریه تأیید گفتاری
(Performative theory)
نایب جمله گرایی
(Prosententialism)
بله
حداقل گرایی
(Minimalism)