وجود مقدار بالای تفاوت میان میانگین شاخص های آماری در بین شهر اصفهان و آمستردام نشان از ضعف جدی زیرساخت های موجود در زمینه گردشگری با دوچرخه در شهر اصفهان و نیاز توجه جدی به رفع این کاستی ها را نشان می دهد.
۲: چالش های سیاسی وقانونی با ۱/۱۱ واحد تفاوت میانگین (آمستردام ۳۰/۳۶ و اصفهان ۲/۲۳):
تفاوت فاحش میان میانگین های حاصل از پژوهش در بین دوشهر اصفهان و آمستردام به وضوح نبود قوانین حمایتی و سیاست های اثرگذار در ترغیب و تشویق قشهای مختلف جامعه به استفاده از دوچرخه به عنوان یک وسیله نقلیه ارزان و بدون آلایندگی در کشور ایران را نشان می دهد.
۳:چالش های ایمنی دوچرخه سوار و امنیت دوچرخه با ۴۸/۷ واحد تفاوت میانگین(آمستردام ۱۷/۱۸و اصفهان۶۹/۱۱)
وجود ۴۸/۷ واحد تفاوت نشان دهنده ایمنی پاین دوچرخه سوار و امنیت پایین دوچرخه و احتمال بالای سرقت دوچرخه و لوازم جانبی ان در شهر اصفهان نسبت به شهر آمستردام دارد که تأثیر منفی بر استفاده از دوچرخه و گردشگری با دوچرخه در شهر اصفهان دارد و باید رفع شود.
۴: چالشهای فرهنگی و میزان پذیرش دوچرخه با ۳۶/۵ واحد تفاوت میانگین(آمستردام۶۳/۲۹واصفهان ۲۷/۲۴)
تفاوت ۳۶/۵ میانگین شهر های آمستردام و اصفهان نشان از تأثیر منفی وجود تفاوت های فرهنگی و محدودیت بانوان در استفاده از دوچرخه,نبود فرهنگ ترافیکی صحیح در استفاده از دوچرخه و عدم توجه به حقوق دوچرخه سواران از طرف رانندگان خودروهای در حال تردد در استفاده از دوچرخه در شهر اصفهان دارد.
۵: چالش های اقتصادی و تاریخی با ۹۸/۳ واحد تفاوت میانگین (آمستردام ۵۵/۲۰ و اصفهان ۶۷/۱۶)
تفاوت ۹۸/۳ واحدی میانگین شهر آمستردام با شهر اصفهان نشان از تأثیر منفی وجود چالش های اقتصادی و نوسانات قیمت ارز و کاهش قدرت خرید خانوار ایرانی و عدم تأثیر پذیری وجود پیشینه تاریخی استفاده از دوچرخه از حدود ۹۰ سال قبل در شهر های ایران همچون شهر اصفهان بر روی استفاده از دوچرخه دارد.
۶: چالش های محیطی و اقلیمی با ۱۹/۲ واحد تفاوت میانگین(آمستردام ۸۷/۱۹ و اصفهان ۶۸/۱۷)
وجود ۱۹/۲ واحدی تفاوت میان میانگین شهرهای آمستردام و اصفهان علارغم برتری آب و هوایی شهر اصفهان به لحاظ دمایی و میزان بالاتر ساعات آفتابی نشان دهنده تأثیر منفی شیب نسبی بالاتر در شهر اصفهان و دیگر عوامل محیطی و اقلیمی از جمله میزان بالای آلودگی هوا بر روی گرایش مردم در شهر اصفهان برای استفاده از دوچرخه دارد.

گسترش دوچرخه سواری مستلزم رفع موانع توسعه آن است . این موانع عمدتاً شامل مسائل فرهنگی، کمبود تسهیلات دوچرخه سواری و ملاحظات اقتصادی و چالش های محیطی و اقلیمی و کمبود قوانین و سیاست گذاری های حمایتی از طرف دولت دانست. در زمینه گردشگری با دوچرخه مشکل اصلی طبق یافته های حاصل از پژوهش در وحله اول مشکلات زیرساختی و عدم وجود امکانات و پشتیبانی های لازم از استفاده کنندگان دوچرخه در ایران است.
شکل شماره (۵-۱)چالش های گردشگری با دوچرخه در شهر اصفهان به ترتیب میزان اثرگذاری
۵-۶-پیشنهادات و راه کارهای حاصل از پژوهش
سرمایه گذاری در زیر ساخت های گردشگری با دوچرخه از جمله تهیه دوچرخه های مدرن و استاندارد.
گسترش تعداد ایستگاه های دوچرخه شهر اصفهان در دو محور طبیعی و فرهنگی اصلی که اساس استخوان بندی شهر را تشکیل می دهد. زاینده رود در جهت غربی – شرقی به عنوان محور طبیعی و چهارباغ در جهت شمالی – جنوبی،به عنوان محوری فرهنگی و مصنوعی محسوب می شوند.
چاپ نقشه های استاندارد برای گردشگری با دوچرخه که حاوی اطلاعاتی همچون شیب مسیرها،جاذبه های ویژه مسیرها، محل پارکینگ دوچرخه،مهمانسرا و امکانات بیتوته کردن برای دوچرخه سوران،کارگاه تعمیرات دوچرخه،اطلاع رسانی در مورد محل های سرویس دوچرخه مکانی آثار دیدنی ،محل ایستگاههای راه آهن برای بارگیری دوچرخه،محل های کرایه کردن دوچرخه و غیره.
تهیه طرح جامع نظام حمل و نقل دوچرخه در شهر اصفهان.
طراحی ویژه پارکینگ مناسب دوچرخه در شهر اصفهان.
افزایش تعداد ایستگاههای دوچرخه در شهر اصفهان به نحوی که بتواند پوشش مناسب را در کل شهر ایجاد نماید.
طراحی نوعی دوچرخه مناسب برای بانوان و افراد زیر۱۸ سال .
مشارکت جدی همه سازمان های شهری در تشویق کارمندان به استفاده از دوچرخه درشهر اصفهان.
بهره برداری از الگوهای صحیح کشورهای پیشتازی همچون هلند در زمینه استفاده از دوچرخه.
پر رنگ تر شدن نقش سیستم های رسانه ای و تبلیغی در استفاده از این وسیله نقلیه پاک.
مدل سازی شبکه ترافیکی دوچرخه خاص شهر اصفهان با توجه به شرایط توپوگرافی مناسب شهر اصفهان به عنوان الگو برای سایر شهرهای کشور .
ایجاد یک شبکه گذرگاهی تفریحی ویژه دوچرخه در حاشیه زاینده رود می تواند نقش بسیار موثری در شادی و نشاط اجتماعی شهروندان ایفا نماید.
اصلاحات مناسب درشرایط و ضوابط حمل و نقل ،قوانین ترافیک در جهت افزایش ایمنی دوچرخه سواران.
استفاده از فضاهای سبز و درخت کاری در طول مسیر دوچرخه سواری یا بالعکس ایجاد مسیرهای دوچرخه در کنار چشم اندازهای زیبا و فضاهای سبز.
ختم مسیرهای اصلی دوچرخه به وسایل حمل و نقل عمومی و گسترش امکانات لازم برای بهره گیری از حمل و نقل عمومی در حمل دوچرخه(اتوبوس های مخصوص حمل دوچرخه).
قرار دادن دوچرخه های کرایه ای یا رایگان در داخل پارکینگ های بزرگ خودروها به نحوی که افراد پس از پارک خودروشان بتوانند با بهره گرفتن از این نوع دوچرخه ها به دیگر نقاط بروند.
استفاده از سطوح شیب دار(رمپ) مناسب در کناره های مسیرهای پلکانی.
استفاده از تابلوهای هشداردهنده الکترونیکی و غیر الکترونیکی خصوصا در تقاطع ها .
آموزش موتورسواران برای جلوگیری از تردد آنها در مسیرهای دوچرخه و فرهنگ سازی برای احترام به دوچرخه سواران.
توسعه فرهنگ گردشگری با دوچرخه از طریق برگزاری کنفرانس های علمی و همایش های بین المللی.
ایجاد نظام آموزش رسمی گردشگری با دوچرخه و تربیت راهنمایان تورهای گردشگری با دوچرخه.
پرداخت بن تشویقی برای خرید دوچرخه مشروط به استفاده از دوچرخه در حداقل تعداد خاصی از روزها.
توسعه نظام پشتیبانی از ورزش دوچرخه سواری در سازمان ورزش و جوانان.
استفاده از انواع جدید دوچرخه های برقی،دوچرخه چند نفره، دوچرخه های تاشو، تاکسی دوچرخه.
تغییر نگرش گردشگران داخلی وخارجی با ارائه خدمات متفاوت و تجربه های نو در گردشگری با دوچرخه در شهر اصفهان.
ساخت راه ها و مسیرهایی در مناطق طبیعی همچون پارک های جنگلی و کوهستان های اطراف شهر که قابلیت لازم را برای تردد گردشگران دوچرخه سوار را داشته باشند.
ایجاد ایستگاه های تعمیر دوچرخه و امداد دوچرخه در سطح شهر.
۵-۶- ۱-پیشنهادات تحقیقات آینده
انجام تحقیقی با عناوین مشابه همین تحقیق در دیگر کلان شهر ها و مقاصد گردشگری ایران مانند کیش ,شیراز,یزد و مشهد.
انجام تحقیق و پژوهش گسترده بر روی استفاده از دوچرخه در شهر تهران برای کاهش میزان شدید آلودگی هوا.
انجام پژوهش بر روی دیگر ابعاد گردشگری ورزشی و گردشگری سلامت در شهر اصفهان.

که در آن Z فاصله سطح ایستابی از زهکش، S نصف فاصله زهکش ها، K هدایت هیدرولیکی خاک، R مقدار ضریب زهکشی، x فاصله از زهکش، r شعاع زهکش و h حداکثر بار آبی روی زهکش می باشد.
شکل ۳۹-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در حالت همگام
مقادیر مشاهده شده مربوط به پیزومترهای شماره ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸ و۱۹ در حالت همگام می باشد که در یک راستا قراردارند. همان طور که مشاهده می گردد در شکل ۳۹-۴، سطح ایستابی اندازه گیری شده و همچنین بدست آمده از معادله کرکهام با مقدار به دست آمده از اجرای مدل PMWIN در حالت همگام هماهنگی زیاد خوبی ندارد و اما می توان گفت که مقدار شبیه سازی شده با مدل از مقدار محاسبه شده با رابطه کرکهام، به سطح ایستابی مشاهده شده نزدیک تر است. ارتفاع سطح ایستابی مشاهده شده و شبیه سازی شده از زهکش با نتایج به دست آمده از معادله کرکهام در زمان های مختلف نیز در شکل های بعدی نشان داده شده است.
شکل ۴۰-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۱۰
شکل ۴۱-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز۲۰
شکل ۴۲-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش روز ۳۰
شکل ۴۳-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۴۰
شکل ۴۴-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۵۰
شکل ۴۵-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۶۰
شکل ۴۶-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۷۰
شکل ۴۷-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۸۰
شکل ۴۸-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۹۰
شکل ۴۹-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۱۰۰
شکل ۵۰-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۱۱۰
شکل ۵۱-۴- مقایسه سطح ایستابی (فاصله سطح آب از زهکش) شبیه سازی شده، مشاهده شده با نتایج رابطه کرکهام در بین دو زهکش در روز ۱۲۰
با توجه به شکل های نشان داده شده مشاهده می شود که در حالت غیر همگام در زمان های مختلف ( روزهای ۱۰، ۲۰، ۳۰، ۴۰، ۵۰، ۶۰، ۷۰، ۸۰، ۹۰، ۱۰۰، ۱۱۰ و ۱۲۰) سطح ایستابی شبیه سازی شده نسبت به سطح ایستابی محاسبه شده با رابطه کرکهام، به سطح ایستابی اندازه گیری شده نزدیک تر است.
۴-۱-۲- منطقه کوشکک
به دلیل کوچک بودن محدوده ی مورد مطالعه، در این مدل سازی شرایط مرزی فیزیکی یا هیدروژئولوژیکی خاصی درنظر گرفته نشده است، یعنی تمام سلول ها، سلول های فعال بوده و همه ی آن ها در محاسبات دخیل می باشند. در این ناحیه لایه نفوذ ناپذیر در عمق ۷/۸ متری از سطح زمین قرار دارد (رضایی، ۱۳۷۲). ابعاد سلول ها، ۱*۱ تا ۱۰*۱۰ متر در نظر گرفته شد. محدوده انتخاب شده از سفره آب زیرزمینی پس از شبکه بندی به ۱۶۸ ستون و ۹۵ ردیف تقسیم گردید که همه آن ها از نوع فعال می باشند. برای تعیین شرایط مرزی در روی مرزهای منطقه، با بررسی سطح ایستابی چاه های پیزومتریک مشخص شد که در شمال، جنوب و جنوب شرق یک جریان انتقالی از بیرون مرزها به سمت داخل منطقه وجود دارد. مقادیر تراز سطح ایستابی در ۶ چاه پیزومتریک در دوره ۲۱۰ روزه از داده های رضایی(۱۳۷۲) استخراج گردید.

اجرای مدل PMWIN در حالت همگام
برای اجرای مدل، مقادیر پارامترهای ضریب رسانایی هیدرولیکی زهکش ها () و ضریب رسانایی بین سلول و مرز ورود جریان () و هدایت هیدرولیکی اشباع خاک با مقدار ۷۲/۲ متر در روز به مدل معرفی شد. برای این منظور سطح ایستابی در ۶ چاه پیزومتریک در آذر (زمانی که برای حالت همگام در نظر گرفته شد) انتخاب و مدل بر اساس آن اجرا شد. مقدار طبق رابطه (۲-۳) از حاصلضرب هدایت هیدرولیکی خاک در طول زهکش در یک سلول به دست آمد:
همچنین ضریب رسانایی بین سلول و مرز ورود جریان از رابطه (۵-۳) برابر خواهد بود با:
که از حاصلضرب هدایت هیدرولیکی خاک در سطح مقطع ورود جریان به طول سلول به دست می آید.
شکل ۵۲-۴- مقایسه ارتفاع سطح ایستابی شبیه سازی شده و مشاهده شده با خط یک به یک درحالت همگام در۶ چاهک در آذر ماه (حالت همگام)
شکل ۵۲-۴ نیز مقایسه ارتفاع سطح ایستابی شبیه سازی شده و مشاهده شده با خط یک به یک در حالت همگام را نمایش می دهد. در حالت همگام مقدار NRMSE مقادیر عمق سطح ایستابی برابر ۱/۰ و شاخص تطابق ۸/۰ به دست آمد.
جدول-۳۷-۴- مقایسه ارتفاع سطح ایستابی مشاهده شده و پیش بینی شده ا ز لایه نفوذ ناپذیر (متر) در حالت همگام

حالت احتضار برای هر فرد، اول قدم ورود به عالم مجردات است، فلذا با احاطه حالت احتضار بر عبد، باید اولین تشعشعات آن عالم را مشهاده کرده و باطنش بر می نمایان شود و حقایق امور آشکار گردد. این اولین تجلی قیامت است بر نفس عبد و به واسطه آن مقدمات ورود به عالم دیگر برایش محیا و وی برای رهایی از دنیا آماده می‌گردد.

یکی از اموری که باید تکلیف آن روشن شود برای ورود به جایگاه ابدی، امتیاز بندی عبد است به لحاظ خیر و شر. خوبی و بدی و الهامات ربانیه و خواطر شیطانیه در افراد آمیخته است. چون این دنیا محدود است و انسان فقط می‌تواند ظاهر را ادراک کند، ولیکن باطن ها و نیت ها و سرائر مخفی است. در هنگام ارتحال و احتضار که انسان آماده کوچ کردن است، او را محک می زنند که خوبی ها از بدی ها جدا شود. همینکه به نقطه مرگ رسید و اختیار و اراده دنیویه را از دست داد، در آن جا مواجه می شود با یک عالم که خیر محض یا شر محض است و دیگر تردید و اختلاط بعد از عالم مرگ معنی ندارد.^[۶۵]
همان‌طور که در سوره مبارکه انفال می فرماید: «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یجَْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلىَ‏ بَعْضٍ فَیرَْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فىِ جَهَنَّمَ أُوْلَئکَ هُمُ الْخَسِرُون»^[۶۶] از آنطرف نیز بالملازمه، ماده طیب و پاک را روی هم انباشته می کند و چون همگی یکجا مجتمع شدند، یکمرتبه همه وارد بهشت می شوند و همینطور است آیاتی که بر بیرون کردن و کندن هر کمی کاستی و شری است از دل و جان مؤمنان در آنجایی که می فرماید: «وَ نَزَعْنا ما فی‏ صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهار»^[۶۷] و همچنین «وَ نَزَعْنا ما فی‏ صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى‏ سُرُرٍ مُتَقابِلین»^[۶۸] و البته در این آیات نیز در طرق مقابل که کافران و گنهکاران قرار دارند، هرگونه خیر و خوبی که در جان هایشان به هر دلیل باقی مانده، خارج می‌گردد و در عذاب الهی مشترک می شوند.
ذره ذره کاندرین ارض و سماست جنس خود را همچو کاه و کهرباست
ناریان مر ناریان را جاذبند نوریان مر نوریان را طالبند
در این آیات به روشنی پیداست که آنچه در این دنیا باعث پرده پوشی و اختلاط خیر و شر بوده است، در جهان دیگر از بین می رود و نفس عبد صالح و عاصی پس از انقطاع از دنیا به جایگاه اصلی خود متصل می شود. بر همین اساس به میزان وجود خوبی و بدی در نفوس محتضرین و دارا بودن فضائل و رذائل توسط فرد نفوس از یکدیگر متمایز می شوند و به تبع، لذت و ألم ایشان در مواجه با مرگ نیز متفاوت خواهد بود.
۲-۲-۲-۱ بیان حضرت امام در اقسام نفوس محتضرین
انسان در وقت احتضار و معاینه، آثار و صور اعمال خود را مشاهده مى‏کند و بشارت جنّت و نار را از ملک الموت (علیه السلام) مى‏شنود. و چنانچه این آثار بر او تا اندازه‏اى کشف مى‏شود، آثارى که از اعمال و افعال در قلب حاصل شده، از نورانیت و شرح صدر و وسعت، و اضداد این‏ها، مثل کدورت و ضیق صدر و ظلمت و فشار، را نیز معاینه مى‏کند.
پس، در نزد معاینه برزخ قلب مستعد شود براى معاینه نفحات لطیفه لطفیه و جمالیه، و در آن، آثار تجلیات لطف و جمال بروز کند، اگر از اهل سعادت و ایمان باشد.
پس، قلب حبّ لقاء اللَّه پیدا کند و آتش اشتیاق جمال محبوب در قلبش افروخته گردد، اگر از اهل سابقه حسنى و حبّ و جذبه ربوبى بوده. و جز خداوند کسى نداند که در این تجلى و شوق چه لذاتى و کراماتى است.
و اگر اهل ایمان و عمل صالح بوده، از کرامات حق تعالى به او به اندازه ایمان و اعمالش عنایت شود، و آنها را بالعیان در دم احتضار ببیند. پس، اشتیاق موت و لقاء کرامات حق در او حاصل شود و با روح و راحت و بهجت و سرور از این عالم منتقل شود. و لذت این بهجت و سرور را و طاقت رؤیت این کرامات را چشمهاى ملکى و ذایقه‏هاى دنیایى ندارد.
و اگر از اهل شقاوت و جحود و کفر و نفاق و اعمال قبیحه و افعال سیّئه باشد، هر کس به اندازه حظ و بهره خود و آنچه در دار دنیا کسب نموده، از آثار غضب و قهر الهى و دار اشقیا براى او نمونه کشف شود، و چنان وحشت و انقلابى در او پیدا شود که هیچ چیز پیش او مبغوضتر از تجلیات جلالیه و قهریه حق نباشد. و در اثر این بغض و عداوت چنان سختى و فشار و ظلمت و عذابى براى او حاصل شود که جز ذات مقدّس حق کسى نمى‏تواند اندازه آن را بفهمد. و این براى اشخاصى است که در این عالم جاحد و منافق و دشمن خدا و اولیاى او بودند. و براى اهل معاصى و کبائر به اندازه کسبى که کردند نمونه‏اى از جهنم خودشان براى آنها ظاهر شود، و در این حال هیچ چیز پیش آنها مبغوضتر از انتقال از این عالم نیست. ^[۶۹]
۲-۲-۲-۲ بیان گروهی دیگر از محتضرین در کلام امیرالمومنین (علیه السلام)
اما در اینجا باید عنوان داشت که علاوه بر دو گروه بندگانی که در نعیم دائم و آن ها که در عذاب ابدی قرار می گیرند. گروه سومی نیز وجود دارند که عبور از مرگ و سکرات آن برای آنها معین کننده سرنوشت نهاییشان نبوده است. این ها کسانی هستند که در سوره اعراف بدان ها اشاره‌شده است. گروهی که در یک سو دوزخیان را می بینند و بیم و ترسشان از گرفتار و عذاب شدن با ایشان است و در سوی دیگر اصحاب اعراف را نظاره می کنند و امید به رحمت خداوند در گشایش کارشان دارند. تا اینکه بالاخره مشمول شفاعت و رحمت پروردگار می گردند.
در معانی الاخبار از حضرت سیدالشهدا به نقل از پدر بزرگوارشان امیرالمؤمنین (علیهم آلاف تحیه و الثنا) در بیان این سه گروه در مواجه با مرگ اینگونه آمده است که فرمود: شخصى به امیر المؤمنین عرض کرد: مرگ را برایم وصف کن. حضرت فرمود: با مرد آگاهى رو برو شده‏اید. مرگ یکى از سه أمرى است که بر آدمى وارد مى‏شود: یا نوید به نعمتهاى جاودان است و یا خبرى است به عذاب همیشگى؛ و یا اندوهگین نمودن و ترسانیدن است، و کار شخص «محتضر» مبهم مى‏باشد، زیرا نمى‏داند جزو کدامیک از این سه گروه خواهد بود؛
اما انسانى که دوستدار و مطیع ما باشد، به نعمتهاى جاودان نوید داده شده، و دشمنانى که با ما سر ستیز دارند، عذاب ابدى در پیش خواهند داشت و اما آن کس که وضعش معلوم نیست و نمى‏داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنى است که به زیان خود زیاده روى نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید، خبر مبهم و ترسناکى به او مى‏رسد، ولى خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد، و به شفاعت ما او را از جهنّم بیرون مى‏آورد، پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید. مطمئن نباشید و سزاى گناه را از طرف خدا ناچیز مشمارید! زیرا شفاعت شامل حال «مسرفین» نخواهد شد، مگر بعد از سیصد هزار سال.^[۷۰]
این بحث بطور مفصل در بخش چهارم بررسی خواهده شد.^[۷۱] –إن شاءالله-
۲-۲-۲ خوشی ها و ناخوشی های محتضر
۲-۲-۲-۱ خاستگاه خوشی ها و ناخوشی های محتضر
همان‌طور که ذکر گردید آنچه در لحظه احتضار اتفاق می افتد، جدا کردن و تمییز حق از باطل و خیر از شر است و بدین سبب جان ها، به جایگاه حقیقیشان رهنمون می شوند. در حقیقت آنچه در اثنای زندگی دنیایی، عبد باید بدان التفاط داشته باشد، عاقبت سفر و نهایت امر اوست. اصولا عبد کاری جز اشتغال به امر مولا ندارد و البته به گفته پروردگار عالم، فلسفه خلقت انسان و همه موجودات همینگونه بیان شده است. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون»^[۷۲].
به عبارت دیگر هر آنچه انسان در این عالم انجام می دهد، اگر رنگ و بوی عبودیت داشت رو به سوی کمال دارد و الا ضلالت محض است و مسیرش آتش. نکته این جاست که حالتی میان این دو وجود ندارد. بر اساس قاعده حرکت جوهری ملاصدرا سکون وجود ندارد و همه هستی رو به سوی مبدأ نهایی عالم در حرکتند. پس اگر کسی به سوی نور در حرکت نبود، ضرورتا مسیرش به ظلمت است. حال انسان که اختیار بر اعمال و نیات خود دارد با هر عمل و نیت قدمی بر می دارد، درحالیکه این فعل، از دو حال خارج نیست، یا او را سمت نور رهنمون ساخته و یا به نار کشانده است.
آنچه مسلم و محقق است، اینکه به گفته پرورگار عالم ذره ای از اعمال بندگان از دیدگان او دور نیست و ذات واجب الوجود او از همه موجودات مطلع و به وجود تمامی آن ها احاطه دارد و البته افعال بندگان و نیاتشان نیز در زمره موجوددات هستند، «ِوَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ مُبین»^[۷۳]. ایمان به حساب و کتاب برای بندگان یکی از قوی ترین عوامل بازدارنده است، «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرهُ»^[۷۴] و شخصی که ایمان به حساب دارد، خویش را در مراقبه دائم حفظ می کند.
هدف از این کلام این است که، اتفاقات و حوادث عالم احتضار همه در راستای غایت خلقت و احقاق حق بندگان و رسیدن هر کس به جزای خویش است. چراکه پروردگار عالم انسان را خلق کرد تا در سیر حرکتی که به سوی آخرت دارد آزموده شود و استعدادات و قوای درونی خویش را بروز دهد، درحالیکه عالم شهادت بستر مناسبی برای نمود کامل خواسته ها و استعدادات انسان نیست و هرآنچه در این عالم به وی می رسد تنها آزمونی است که در لحظه مرگ و نزع نفس، نتیجه آن آشکار خواهد شد.
به دلیل آمیختگی خوبی و بدی در عالم شهادت و عدم ظهور باطن انسان ها و منویات درونی آن ها باید دانست که هر آنچه به بندگان می رسد امتحان است. این امتحان برای مؤمنان عامل رشد و برای کافران وسیله سقوط و شدت عذاب اخروی می باشد. سختی های دنیا و امتحانات و فتنه هایی که بر سر اره مومن قرار می گیرد به استناد آیات و روایات و بیان بزرگان، برای پاک و طاهر شدن نفس مومن و در جهت اتصالش با معدن رحمت و نورانیت پروردگار است «ِوَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَنا»^[۷۵]. و البته راحتی ها و آسایش و مهلتی که به جباران و کافران و منافقن می دهد برای جبران اندک اعمال حسنه ایشان در دنیا و یا زیاد شدن کفرشان و به تبع آن شدید شدن عذابشان در آخرت می باشد «إِنَّما نُمْلی‏ لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً»^[۷۶].
بدین سبب آنچه در طول زندگانی دنیا و حیات مادی از عبد سر میزند، و البته هرآنچه از خیر و شر به صورت نعمت و نقمت به وی می رسد، همه و همه بدون ذره ای تخلف در جریده اعمالش ثبت و ضبط می‌گردد و همین امر، تنها عامل تعیین کننده چگونگی جان دادن و احتضار اوست. به عبارت دیگر آنچه در لحظه احتضار اتفاق می افتد، نمود نفس اعمال و حقیقت نیات است و مواجهه با این مسأله باعث راحتی و ناراحتی محتضر می شود.
۲-۲-۲-۲ خوشی ها و ناخوشی های محتضر از اعمال خویش
همان‌طور که گفتیم عالم احتضار، برزخی است میان دنیا و عقبی و در این حالت عبد در فشار شدایدی قرار می گیرد که چون هنوز از عالم ماده منقطع نشده و به مجردات ملحق نگشته است این سختی و عذاب، یاخاصیت پاک کنندگی و بشارت بر عاقبتی نورانی دارد و یا ترس و دلهره عظیم است از آنچه در پیش رو است از منازل بعد و عذاب جهنم. به همین جهت سکرات مرگ هم از همان شداید و سختی هایی است که مومن را احاطه می کند «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»^[۷۷] و این امر نه به دلیل عاقبت شر وی، بلکه برای نزع ناپاکی ها و پلیدی های بجامانده در روحش است. همان‌طور که خداوند می فرماید: «وَ نَزَعْنا ما فی‏ صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى‏ سُرُرٍ مُتَقابِلین».^[۷۸] و در سوی دیگر در آنچه برای فرد کافر و منافق اتفاق می افتد، جز مقدمه ای بر عذاب عظیمی که در انتظارش است نخواهد بود و وی با گفتار دیدن خود در چنگال مرگ، از خداوند و ملک موکل او متنفر گشته و با حالت بدتری از دنیا می رود.
در حدیثی شریف از امام جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) در ارتباط با سختی های لحظات احتضار چنین آمده است: «آن مؤمنى که به آسانى جان تسلیم مى‏نماید براى آنست که خداوند هر چه سریعتر او را به پاداش آن سراى نائل مى‏گرداند، و آن مؤمنى که سکرات مرگ را به دشوارى پشت سر مى‏گذارد، بدان جهت است که جبران گناهانى که در دنیا مرتکب شده بنماید، تا پاک و پاکیزه به آن جهان وارد گردد، و بدون هیچ مانعى مستحقّ پاداش أبدى گردد.
و آن کافرى که به آسانى جان مى‏دهد، به پاداش کارهاى خیرى است که در دنیا انجام داده تا آنگاه که از دنیا برود او را پاداشى نباشد و براى وى عملى باقى نماند مگر آنچه موجب عقاب است، و آن کافرى که با سختى، سکرات مرگ را مى‏گذارند؛ از همان لحظه نخست، عذاب و شکنجه او شروع مى‏گردد، و چون خدا دادگر است، به هیچ یک از أفراد ستم نمى‏کند.^[۷۹]
لحظه احتضار بسیار لحظه حساسی است، در آن دم است که منویات درونی انسان آشکار می‌گردد و برایش روشن می شود، هرآنچه در باطنش نگاه می داشته. انسان موجودی است که عشق می ورزد و بر اساس محبت و علاقه اش حرکت می کند. همین که مرگ آمد و توجه نفس از بدن سلب شد، تمام امراض جسمانیه و خلل های مادیه از او مرتفع می شود و در این حال اگر خدای نخواسته دارای امراض روحیه و خلل های نفسیه باشد، اول سلب توجه نفس از بدن و حصول توجه به ملکوت خویش پیدایش همین امراض و اسقام است و این امراض مثل آتشی بوده که در زیر خاکستر پنهان مانده است و اکنون هویدا گشته.^[۸۰]
پس باید دانست که در این عالم محبت به حق تعالی و اولیای او پیدا کنیم و طوق اطاعت آن ذات مقدس را بر گردن نهیم و وجهه قلب را الهی و ربانی کنیم و آگاه و هشیار باشیم نسبت به خطراطی که درپیش است که بزرگترین آن انکار حق و روی گرداندن به یکباره از اولیاءالله در هنگامه احتضار و در سختی و شداید سکرات مرگ است.
در حقیقت آنچه بر محتضر در حال نزع روح می گذرد، حاصل اعمال و کردار و نیات اوست در زندگی دنیا. حالت جان کندن، لحظه باز شدن دریچه های عالم احتضار و نمود اولین تجلیات عوالم مجردات است بر نفس. شخص محتضر با قرار گرفتن در چنین حالتی، متوجه می شود که دستش از دنیا کوتاه شده و توانایی تکلم از وی سلب گردیده (چراکه اولین حالتی که بر انسان در حال جان دادن عارض می شود، عدم تکلم است) در این حال تمام زندگی دنیا و داشته ها و علاقه مندی های دنیایی اش به طرفه العینی در پیش رویش عبور می کند و اولین تجلیات عالم مجردات و فرشتگان و بعضا عاقبت خیر و شر خویش را نیز مشاهده می کند.
این حال، حالتی عظیم و سنگین است که دهشت و دلهره ناشی از آن تنها بخشی از سختی هایی است که شخص محتضر متحمل می شود. در این حالت هر چه علاقه به دنیا کمتر باشد رها کردن آن نیز آسان تر خواهد بود. عمده سختی سکرات موت و نزع روح و شدت آن در اثر همین لذات و علاقه به دنیاست^[۸۱]. ممکن است در آن فشار ها و سکرات که برای غیر مؤمنین و مخلصین می باشد، انسان از دهشت و وحشت علی بن ابی طالب را فراموش کند. ^[۸۲]
۲-۲-۲-۳ خوشی ها و ناخوشی های محتضر از عوامل محیطی
شاید یکی از مهمترین ویژگی ها و البته عامل متمایز کننده عالم احتضار نسبت به دیگر عوالم این باشد که در عالم احتضار علاوه بر شهود مجردات و اشراف به عالم بالا، نفس هنوز اندک اتصالی با عالم ماده دارد که این امر نشان دهنده باقی بودن تأثیر و تأثر –هرچند ضعیف- بین عالم ماده و فرد محتضر و عدم اتمام حرکت جوهری نفسانی اش و شاید حتی تغییر سرنوشت و عاقبت اوست.
و بلکه به همین جهت در روایات به کرّات به مسأله تلقین محتضر و حضور پاکان و نیکان بر بالین وی اشاره‌شده است. حضرت امام (رحمه الله علیه) در کتاب شریف آداب الصلاه این مسأله به خوبی شرح می دهند. آن جا که می‌فرمایند:
اگر قوا و اعضاى مملکت خود را در تصرف ربّ العالمین داد و مربّا به تربیت او شد، کم کم قلب، که سلطان این مملکت است، تسلیم او شود؛ و دل که مربوب ربّ العالمین شد، سایر جنود به او اقتداء کنند و مملکت یکسره مربوب او گردد. و در این هنگام لسان غیبى او، که ظل قلب است، مى‏تواند بگوید: اللَّه جَلَّ جَلالُهُ رَبِّی در جواب ملائکه عالم قبر که گویند: مَنْ رَبُّکَ؟ و چون چنین شخصى لا بدّ اطاعت رسول خدا و اقتداء به ائمّه هدى و عمل به کتاب الهى نموده، زبانش گویا شود به این که محمّدٌ صلّى اللَّه علیه و آله نبیّی، و عَلِىٌّ و اولادُهُ المَعْصُومینَ ائِمَّتی، وَ الْقُرآنُ کِتابی.
و اگر دل را الهى و ربوبى ننموده و نقش لا إله الّا اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّه، عَلىٌّ وَلِىُّ اللَّه در لوح دل منتقش نشده و صورتِ باطنِ نفسْ نشده باشد و به عمل به قرآن شریف و تفکّر و تذکّر و تدبّر در آن، قرآن به او منسوب و او به قرآن ارتباط روحى معنوى پیدا نکرده باشد، پس در سکرات و سختى‏هاى مرض موت و خود موت، که داهیه عظیمه است، تمام معارف از خاطر او محو شود.
عزیزم، انسان با یک مرض حصبه و ضعف قواى دماغیّه تمام معلوماتش را فراموش مى‏کند مگر چیزهایى را که با شدّت تذکّر و انس با آنها جزءِ فطریّات ثانویّه او شده باشد، و اگر یک حادثه بزرگى و هائله سهمناکى پیش آید انسان از بسیارى از امور خود غفلت کند و خط نسیان به روى معلومات او کشیده مى‏شود، پس در آن اهوال و شدائد و سکرات موت چه خواهد شد؟
و اگر سمع قلب باز نشده باشد و دل سمیع نباشد، تلقین عقاید حین موت و بعد از موت به حال او نتیجه‏اى ندارد. تلقین براى کسانى مفید است که دل آنها از عقاید حقّه با خبر است و سمع قلب آنها باز است، و در این سکرات و شدائد فى الجمله غفلتى حاصل شده باشد، این وسیله شود که ملائکه اللَّه به گوش او برسانند؛ ولى اگر انسان کر باشد و گوش عالم برزخ و قبر نداشته باشد، هر گز تلقین را نمى‏شنود و به حال او اثر نکند.^[۸۳]
بر این اساس شاید بتوان اینگونه عنوان داشت که آنچه در لحظه احتضار به داد انسان می رسد، قلب اوست. چراکه این قلب است که -در صورت تلقینات صحیح- اگر قابلیت پذیرش انوار داشته باشد، صورت نورانی تلقینات را می پذیرد و در خود منعکس می گرداند و اگر قلب چرکین و آلوده باشد هرچه هم تلقین به او بخورانند، جز کثرت انکار و عناد چیزی بدست نمی آید.
طبق روایات وارده در هنگام احتضار، محتضر متأثر از عوامل و افراد اطرافش بسط و قبضی به او دست می دهد، که این امور باعث آسانی و یا خدای نخواسته سختی جان دادن می شود. در ادامه به چند نمونه از این موارد اشاره کوتاهی می نماییم.
۲-۲-۲-۳- ۱ تلقین
طبق آیات قرآن و روایات رسیده آنچه در هنگام احتضار از بزگترین خطرات بشمار می رود، خطورات شیطانی و حضور شیاطین بر بالین محتضر و القای شیطانیات به محتضر است. در این حال فردی که حصنی در برابر ایشان نداشته باشد، در خطر بزرگی قرار می گیرد و آن کفر ورزیدن به خدای جلّ و اعلی و منکر وحدانیت پروردگار و نبوت رسول و ولایت امیرالمؤمنین (علیهم صلوات الله) است. به همین جهت در روایات و سیره معصومین (علیهم السلام) تلقین محتضر از مهمترین وظایف خویشان و اطرافیان او ذکر گردیده و تأکید فراوان به آن می نمایند.
این تلقینات سه دسته اند، که حضرت امام (رحمه الله علیه) در رساله عملیه خویش به آن ها اینگونه اشاره می نمایند: «مستحب است به کسى که در حال جان دادن است، شهادتین و اقرار به دوازده امام علیهم السلام و کلمات فرَج تلقین شود»^[۸۴]

۰٫۴۴

محتوای دانش

۱۱۸

۳٫۷۶

۰٫۴۳

ارتباطات

۱۱۸

۳٫۶۹

۰٫۲۸

جدول اطلاعات توصیفی متغیرها نشانگر آن است که نمره بهره برداری و کاربرد بالاترین امتیاز را در بین فرایندهای دانشی کسب کرده است. و دانش صریح نیز بالاترین نمره را در بین محتوای دانش کسب نموده است.
قبل از وارد شدن به مرحله آزمون فرض­ها لازم است تا از وضعیت نرمال بودن متغیرها اطلاع حاصل شود. تا براساس نرمال بودن یا نبودن متغیرها از آزمون­های پارامتریک یا ناپارامتریک استفاده شود. بنابراین در ادامه به منظور انتخاب نوع آزمون فرضیه ­ها، از آزمون کولموگروف – اسمیرنوف برای نشان دادن توزیع داده ها استفاده می­کنیم. و در ادامه با توجه به نرمال بودن توزیع متغیرها و یا غیر نرمال بودن آن­ها، از آزمون مناسب آماری (همبستگی پیرسون یا اسپیرمن) برای آزمون فرضیات اصلی و فرعی استفاده می کنیم.

۴-۱-۱۲-­ آزمون نرمال بودن متغیرها (آزمون کولموگروف – اسمیرنوف)
IF Asymp. Sig. (2-tailed) >   تایید می شود H₀
IF Asymp. Sig. (2-tailed) <   تایید می شود H₁
Asymp. Sig. (2-tailed) =   تایید می شود H₁
۴-۱-۱۲-۱-­ آزمون نرمال بودن متغیر خلق دانش
H0 : داده ها نرمال است ( داده ها از جامعه نرمال آمده اند)
H1 : داده ها نرمال نیست ( داده ها از جامعه نرمال نیامده اند)
IF Asymp. Sig. (2-tailed) >   تایید می شود H₀
IF Asymp. Sig. (2-tailed) <   تایید می شود H₁
Asymp. Sig. (2-tailed) = 0.000>   تایید می شود H₁
مقدار خطای در نظر گرفته شده در آزمون­های دو طرفه (=۰/۰۲۵ α) و در آزمون­های یک طرفه (=۰/۰۲۵ α) در نظر گرفته می­ شود . چون مقدار سطح معنی داری (Sig) از مقدار خطا (=۰/۰۲۵ α) کمتر شده است، در نتیجه فرضیه H₁ تایید می‌شود و داده‌ها غیرنرمال است. و چون داده ­ها نرمال نیستند. بنابراین باید از آزمون­های آماری غیرپارامتریک استفاده کنیم.
۴-۱-۱۲-۲-­ آزمون نرمال بودن متغیر تسهیم دانش
H0:داده ها نرمال است ( داده ها از جامعه نرمال آمده اند)
H1: داده ها نرمال نیست ( داده ها از جامعه نرمال نیامده اند)
IF Asymp. Sig. (2-tailed) >   تایید می شود H₀
IF Asymp. Sig. (2-tailed) <   تایید می شود H₁
Asymp. Sig. (2-tailed) = 0/003>   تایید می شود H₁
چون مقدار سطح معنی داری (Sig) از مقدار خطا (۰/۰۲۵) کمتر شده است، در نتیجه فرضیه H₁ تایید می‌شود و داده‌ها غیرنرمال است و چون داده ها نرمال نیستند، بنابراین باید از آزمون­های آماری غیر پارامتریک استفاده کنیم.
۴-۱-۱۲-۳-­ آزمون نرمال بودن متغیر بهره برداری و کاربرد دانش
H0: داده ها نرمال است ( داده ها از جامعه نرمال آمده اند)
H1: داده ها نرمال نیست ( داده ها از جامعه نرمال نیامده اند)
IF Asymp. Sig. (2-tailed) >   تایید می شود H₀
IF Asymp. Sig. (2-tailed) <   تایید می شود H₁
Asymp. Sig. (2-tailed) = 0/000>   تایید می شود H₁
چون مقدار سطح معنی داری (Sig) از مقدار خطا (α) کمتر شده است، در نتیجه فرضیه H₁ تایید می‌شود و داده‌ها غیرنرمال است و چون داده ها نرمال نیستند، بنابراین برای آزمون این فرضیه هم باید از آزمون­های آماری غیرپارامتریک استفاده کنیم.
۴-۱-۱۲-۴-آزمون نرمال بودن متغیر دانش ضمنی
H0: داده ها نرمال است ( داده ها از جامعه نرمال آمده اند)
H1: داده ها نرمال نیست ( داده ها از جامعه نرمال نیامده اند)
IF Asymp. Sig. (2-tailed) >   تایید می شود H₀

که در آن i =1, 2,…, n نشان دهنده ی واحد های مقطعی (مثلا تعداد شرکت ها) و t=1,2,..,n به زمان اشاره دارد. Y_it متغیر وابسته ی iامین واحد مقطعی در سال t و Xk_it نیز k امین متغیر مستقل برای iامین واحد مقطعی در سال tام است. فرض بر این است که جمله ی اخلال e _it دارای میانگین صفر یعنیE{e _it}=0 و واریانس ثابت E{e² _it}=σ^۲_e است. β _kit پارامترهای مجهول مدل است که واکنش متغیر وابسته را نسبت به تغییرات k امین متغیر مستقل برای iامین مقطع و t امین زمان اندازه گیری می کند.

با توجه به مدل فوق، بسته به این که ضرایب متغیر ها و عرض از مبداها ثابت یا متغیر باشند، حالت های مختلفی از مدل های ترکیبی رخ می دهد که مدل های تلفیقی^[۸۵]، پانلی^[۸۶]، پانلی با اثرات ثابت^[۸۷] و پانلی با اثرات تصادفی^[۸۸] از آن جمله اند. در ادامه به نحوه ی تمایز بین این مدل ها اشاره می شود.
۳-۱۳-۱-۱- آزمون F لیمر^[۸۹]
برای تخمین مدل، ابتدا برای تعیین استفاده از مدل داده های پانلی یا مدل داده های تلفیقی از آزمون F لیمر استفاده می شود. آماره ی این آزمون به صورت رابطه (۳-۲۳) است (اشرف زاده و مهرگان، ۱۳۸۷):
رابطه (۳-۲۳)

RRSS: مجموع مجذورات پسماندهای مقید^[۹۰]
URSS: مجموع مجذورات پسماندهای غیر مقید^[۹۱]
K: تعداد متغیرهای توضیحی
N: تعداد مقطع ها
در آزمون F، فرضیه ی صفر یکسان بودن عرض از مبدأها (داده های تلفیقی) در مقابل فرضیه ی مخالف، ناهمسانی عرض از مبدأها (داده های پانلی) قرار می گیرد.
H₀: α_۱= α_۲ = …= α_n
H₁: α_i ≠ α_j i=j
اگر F محاسبه شده از F جدول با درجه آزادی های N-1 و NT و N-K بزرگتر باشد، فرض صفر رد می شود. بنابراین استفاده از روش داده های پانلی مناسب تر است و اگر F محاسبه شده از F مربوطه در جدول کوچکتر باشد، آنگاه فرض صفر را نمیتوان رد کرد. در این حالت از روش داده های تلفیقی استفاده می شود.
۳-۱۳-۱-۲- آزمون هاسمن^[۹۲]
اگر بر اساس آزمون F لیمر روش داده های پانلی انتخاب گردید، این پرسش مطرح است که آیا تفاوت در عرض از مبدأ واحدهای مقطعی به طور ثابت عمل می کند یا این که عملکردهای تصادفی می توانند این اختلاف بین واحدها را به طور واضح تری بیان نماید که این دو روش به ترتیب روش های اثرات ثابت و اثرات تصادفی نامیده می شود. برای تشخیص این موضوع، از آزمون هاسمن استفاده می شود.
آماره ی هاسمن دارای توزیع کای- دو با درجه آزادی K تعداد متغیرهای توضیحی به صورت رابطه (۳-۲۴) می باشد:
رابطه (۳-۲۴)
W = (b_s- β_s)*(M₁-M₀)-1(b_s- β_s)
M₀ : ماتریس واریانس به روش اثرات تصادفی
M₁ : ماتریس واریانس به روش اثرات ثابت
β_s : برآورد به روش اثرات تصادفی
b_s : برآورد به روش اثرات ثابت
روش اثرات تصادفی β_s : b_s = H₀
: b_s ≠ β_s H₁
در صورتی که احتمال آماره ی آزمون بیش از ۰٫۰۵ باشد، در سطح ۹۵ درصد اطمینان روش اثرات تصادفی ملاک تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. اگر فرض صفر رد شود، در حقیقت برابر بودن برآوردهای این دو روش رد شده است که در این صورت از روش اثرات ثابت استفاده می شود.
۳-۱۴- روش شناختی آماری و انواع آزمون های آماری مورد استفاده پژوهش
در این بخش کلیه روش های آماری مورد نیاز جهت بررسی نتایج پژوهش، تشریح می گردد.
۳-۱۴-۱- تحلیل رگرسیون
تحلیل رگرسیون روشی برای مطالعه سهم یک یا چند متغیر مستقل در پیش بینی متغیر وابسته است (خاکی،۱۳۸۷). برای مدل های رگرسیون خطی، روش حداقل مربعات معمولی^[۹۳] (OLS) ساده ترین و مرسوم ترین روش است. یک مدل رگرسیون خطی چند متغیره به شرح رابطه (۳-۲۵) است.
رابطه(۳-۲۵)
متغیر مستقل، متغیر وابسته، باقیمانده ها و i تعداد نمونه ها می باشد.
۳-۱۴-۲- آزمون بروش- پاگان^[۹۴]
بروش و پاگان در سال ۱۹۸۰ از ضریب لاگرانژ (LM) برای آزمون مدل داده های ادغام شده در مقابل آثار تصادفی دو طرفه استفاده نمودند، که با بهره گرفتن از روش حداکثر درست نمایی به دست می آید. فرضیات این آزمون به صورت زیر است (بالتاجی، ۲۰۰۵):
H₀ : ^۲ = ۰
H₁ : ^۲ > 0
که در این فرضیات، ^۲ نشان دهنده ی واریانس اثر مقطعی مدل برآورد شده از طریق اثر تصادفی است. در این آزمون فرضیه ی صفر به معنی بهتر بودن استفاده از مدل داده های ادغام شده و رد فرضیه ی صفر به معنی وجود اثر تصادفی در مدل می باشد.
۳-۱۴-۳- آزمون های ریشه ی واحد پانلی
ادبیات اخیر اقتصادی تاکید کننده ی این موضوع است که آزمون های ریشه واحدی که بر پایه ی داده های پانلی به دست می آیند نسبت به آزمون های ریشه ی واحد انفرادی سری های زمانی از قدرت بیشتری برخوردارند. از این رو در این جا به توضیح مختصر آن ها پرداخته می شود. تمامی آزمون های ریشه ی واحد پانلی بر اساس این که محدودیت هایشان بر پایه ی فرایند اتورگرسیون داده های مقطعی یا سری زمانی است، تقسیم بندی می شوند (بالتاجی،۲۰۰۵).
در آزمون های ریشه ی واحد پانلی می توان دو فرض طبیعی درباره ی _i که ضرایب اتوگرسیون هستند داشت. ابتدا این که می توان فرض نمود پارمترهای موجود به طور معمول مقطعی هستند، بنابراین _i= برای تمامی i هاست. آزمون های لوین، لین و چو (LLC) ^[۹۵] و هادری^[۹۶] بر پایه ی این فرض هستند. از طرف دیگر می توان فرض کرد که _i میان مقطع ها آزادانه تغییر می کند که آزمون های ایم، پسران و شین (IPS) ^[۹۷]، فیشر-ADF ^[۹۸] و فیشر-PP ^[۹۹] بر این مبنا هستند. در این پژوهش از آزمون هادری استفاده شده است.
۳-۱۴- ۴- عدم ناهمسانی واریانس
یکی از مهمترین فروض مدل کلاسیک رگرسیون خطی این است که اجزای اخلال e_i که تابع رگرسیون جامعه ظاهر می شوند، دارای واریانس همسان هستند. اگر ناهمسانی واریانس ها وجود داشته باشد آزمون های t و F نتایج غلطی را ارائه می­ دهند و آن گاه نمی توان فرضیه ­ها را با آزمون F و t آزمون کرد (گجراتی،۱۳۸۶).
روش ها و آزمون های متعددی برای کشف ناهمسانی واریانس ارائه شده است که عبارتند از: روش ترسیمی، آزمون وایت ، آزمون گلچسر، آزمون گلدفلد- کوانت ، آزمون بارتلت ، آزمون اسپیرمن ، آزمون پیک، آزمون پارک (بیدرام، ۱۳۸۱). در این پژوهش، برای بررسی همسانی واریانس ها از روش بروش-پاگان^[۱۰۰] استفاده می­ شود.
آزمون فرضیه ها به صورت زیر است:
H₀: همسانی واریانس
H₁: ناهمسانی واریانس
در صورتی که احتمال آماره F حاصل از آزمون وایت از ۰۵/۰ کمتر باشد، فرض صفر مبنی بر همسانی واریانس رد شده و مشکل ناهمسانی واریانس وجود دارد. در صورتی که مدل دچار ناهمسانی واریانس باشد، جهت رفع آن می توان از روش حداقل مربعات تعمیم یافته (GLS) برای تخمین مدل استفاده کرد. هم چنین مشکل نا همسانی واریانس را، می توان در مواردی با لگاریتمی کردن مدل برطرف کرد (بیدرام، ۱۳۸۱).